بازیگران عاقل و مهره‌های جاهل

عمده جنگ‌های سرد و گرم قرن بیستم، میان دولت‌ها صورت گرفت. طرفین متحد و متفق جنگ‌های جهانی، مجموعه‌ای از دولت‌ها بودند. جنگ سرد نیز بین دولت‌ها روی داد و شوروی سابق و آمریکا در راس دو سوی این جنگ بودند اما امروزه پای شبه نظامیان و گروهک‌های مسلح نیز به میان آمده است. آنها در وضع جدید، دارای امتیازاتی نسبت به دولت‌ها هستند. یکی از مهم‌ترین آنها این است که در درگیری‌ها دست و پا بسته نیستند و براحتی مرتکب درگیری‌های خونین می‌شوند، زیرا مسئولیت دولت‌ها را ندارند و نسبت به از دست دادن قدرت (نگرانی همیشه دولتمردان)‌ واهمه‌ای ندارند.

از سوی دیگر، دولت‌های مدعی قدرت، با محدودیت‌ افزون روبه‌رو هستند. یکی از آنها، هراس از درگیر شدن با قدرتی همتراز خود است. در هیچ طرف این نزاع احتمالی، پیروزی وجود نخواهد داشت، زیرا به نابودی یا تضعیف شدید دو طرف منجر خواهد شد. در چنین وضعی، میل به درگیری و جنگ گرم، بین دولت‌های ابرقدرت، بسیار ضعیف و این میل، بین گروهک‌های مسلح بسیار شدید است. در میانه این دو، دولت‌هایی قرار دارند که بازیگران جدیدی در عرصه سیاست بین‌الملل محسوب می‌شوند.

این دولت‌ها خود را چندان محدود به معذوریت‌ دولت‌های ابرقدرت نمی‌بینند. از سوی دیگر به واسطه این‌که در وضع سیاسی یک دولت رسمی قرار دارند و نسبت به جایگاهی که در آن قرار دارند مسئولیت دارند و همواره نسبت به از دست دادن جایگاه خود، به‌واسطه نارضایتی مردم داخل دچار هراس هستند، به وارد شدن به جنگ گرم به نحو مستقیم، تمایل چندانی ندارند اما آنها از منافع نزاع گرم نمی‌گذرند، بلکه آن را دور از مرزهای خود پی می‌گیرند. در رسیدن به این مقصود، گروهک‌های شبه نظامی نقش مهمی دارند. دولت‌های مذکور با حمایت‌ مالی و تسلیحاتی و حتی عقیدتی نسبت به این گروهک‌ها، آنها را در جهت ضربه زدن به دولت‌های رقیب تحریک می‌کنند.

از این‌رو، نزاع‌های قرن جدید، شکل پیچیده‌ای به خود می‌گیرد، به نحوی که لزوما دولت‌هایی که به لحاظ نظامی در وضع قوی‌تری هستند، کنترل بازی را در دست نخواهند داشت. حتی برخی مواقع چنین قدرت‌هایی، ممکن است وضعی سردرگم و منفعل نسبت به رویدادها پیدا کنند، به نحوی که برمبنای سیاست حفظ منافع خود، نه بتوانند در برابر یک احتمال جنگ گسترده در یک منطقه استراتژیک، سکوت کنند و نه بتوانند جانب هیچ یک از طرف‌های درگیر (به‌واسطه ناشناخته بودن ماهیت هر یک از آنها) را بگیرند. گروهک‌های شبه دولتی، به بازیگران مهم نزاع‌های معاصر بدل شدند؛ بازیگرانی که امروز قدرت‌های بزرگ آنها را به مثابه بازیگران غیرعقلانی (در برابر دولت‌ها به مثابه بازیگران عقلانی) می‌شناسند اما همین دولت‌ها به مثابه بازیگران عقلانی، به‌واسطه بهره‌گیری از فشار گروهک‌های شبه نظامی، مقاصدی را بر قدرت‌های بزرگ تحمیل خواهند کرد و به قدرت‌های نوظهور در جنگ سرد جدید مبدل خواهند شد.

حسین برید/ گروه اندیشه