صداهایی که ماندگار شد

دوبله چه در انیمیشن، چه در فیلم‌های سینمایی، چه در سریال‌های خارجی و الف ویژه و چه در مستندها و دیگر برنامه‌های ترکیبی نقش مهمی ایفا می‌کند به طوری که یک دوبله قوی، جذب مخاطب را تضمین می‌کند و دوبله ضعیف، حتی بهترین آثار سینمایی و تلویزیونی را زائل می‌کند.

از همین رو و به بهانه تجلیل از پیشکسوتان دوبله توسط معاونت سیما نگاهی داریم به سیر تا پیاز دوبله در ایران و آنچه از آغاز بر این هنر گرانبها گذشته است.

تولد یک هنر

سینما در آغاز صامت بود و نیازی به دوبله احساس نمی‌شد، اما در اوایل سال 1931 میلادی (1309 خورشیدی) برای ناطق کردن فیلم‌های صامت، دوبلاژ اختراع شد. اولین کشور که در این راه پیشگام شد، فرانسه بود و سپس ایتالیا و انگلستان از هنر دوبلاژ برای فیلم‌هایشان استفاده کردند.

حدود 15 سال پس از آغاز دوبلاژ در دنیا، این هنر در سال 1325 به ایران رسید. گرچه همه کارهای فنی آن در کشورهای دیگر ـ بویژه ایتالیا و فرانسه ـ انجام می‌شد اما در روز پنجشنبه پنجم اردیبهشت 1325 ایرانیان شاهد اولین فیلم فرانسوی دوبله شده به فارسی به نام دختر فراری در سینما کریستال بودند.

گرچه قبل از آن، در اوایل دهه 1320 و در جریان جنگ جهانی دوم، مردم اخبار جنگی را با توضیح فارسی می‌دیدند اما دیدن فیلم‌های سینمایی خارجی آن هم به زبان فارسی امری اعجاب‌انگیز و خارق‌العاده بود. در ضمن تا قبل از این زمان، همه فیلم‌ها به زبان اصلی با میان‌نویس فارسی به نمایش درمی‌آمد به این صورت که صحنه‌های مختلف فیلم را می‌بریدند، ترجمه صحنه‌ها را روی کاغذی می‌نوشتند، از نوشته فیلمبرداری می‌کردند و پس از پخش فیلم، وسط صحنه‌های آن، نوشته‌ها را پخش می‌کردند.

تلاش برای دوبله بهتر

بهترین فیلم دوبله شده به فارسی، پنجمین فیلمی بود که در پاریس کار دوبله آن انجام شد و نامش بازگشت جاودانی بود. این فیلم نسبت به فیلم‌های قبلی از نظر دوبله، محاسنی داشت که باعث برتری آن می‌شد. مانند تطبیق حرکات بازیکنان با صدا و استفاده از کلمات فارسی سلیس و آهنگ صدای بازیگران ایرانی.

نام چهار فیلم قبلی به ترتیب: دختر فراری، دختر کولی، زن سنگدل و تاراس بولبا بود که این چهار فیلم، مشکلات عمده‌ای مانند اندازه نبودن جملات با دهان و لب هنرپیشه، تاریک و کمرنگ بودن فیلم‌ها (به علت پوزیتیو بودنشان)، از بین رفتن موزیک متن و افکت‌های صحنه را داشت.

تاسیس انجمن گویندگان فیلم

در ابتدای دهه ١٣٤٠ دوبلاژ ایران پس از طی دورانی پانزده ساله و گذراندن تجربیات متفاوت، به هنری مطرح و مردم‌پسند تبدیل شده بود و کمپانی‌های فیلمسازی آمریکا و اروپا با تاسیس نمایندگی‌هایی در تهران، محصولات خود را همزمان با نمایش آنها در سراسر جهان در ایران نیز به نمایش در می‌آوردند و بر دوبله کارهای خود نظارت کامل داشتند.

واردکنندگان مستقل فیلم و صاحبان استودیوهای متعدد دوبلاژ نیز در این میان تلاش داشتند با ارائه کارهای بهتر، از رقبای خود پیشی بگیرند و صاحب سود بیشتر شوند.

در چنین شرایطی ضرورت ایجاد یک تشکیلات تخصصی و منظم که در مواقع لزوم مدافع منافع بحق حرفه دوبلاژ ایران باشد پیش از گذشته احساس می‌شد. به این منظور در سال ١٣٤١ طی یک فراخوان رسمی، نشستی با حضور بیشتر افرادی که سابقه کار دوبله داشتند در تئاتر پارس صورت گرفت؛ یک سال بعد سندیکای گویندگان و سرپرستان گفتار فیلم اعلام وجود و اقدام به عضوگیری رسمی از شاغلان دوبلاژ و جلوگیری از کار افراد غیرعضو کرد و بالاخره در سال ١٣٤٤ اساسنامه سندیکا تصویب شد و به این ترتیب نخستین تشکل تاریخ سینمای ایران به طور رسمی شروع به کار کرد.

در سال 1353 جامعه دوبلاژ به عنوان انجمن پذیرفته و دارای بنیادنامه مصوب شد. پس از شکل‌گیری رسمی انجمن گویندگان اتفاقاتی افتاد که مهم‌ترین آنها، اعتصاب در اواخر سال 1353 برای افزایش دستمزدهاست که نزدیک به 9 ماه به طول انجامید، اما بالاخره خسرو شاهی و منوچهر زمانی به نمایندگی انجمن گویندگان به مذاکره با واردکنندگان فیلم پرداختند و در فاصله کوتاهی به توافق رسیدند که اضافه دستمزدها به میزان 40 درصد باشد و طلب‌های معوقه نیز پرداخت شود. به این ترتیب مجددا فعالیت انجمن گویندگان فیلم آغاز شد.

فراز و نشیب‌های دوبله

دوبله ایران در دهه 40 نقاط اوج درخشانی داشت که به عصر طلایی دوبله معروف است. شهرت بعضی از دوبلورها در این زمان کم از شهرت ستاره‌های سینما نبود. صدای این ستاره‌های دوبله با چهره بازیگران مشهور سینمای ایران و جهان هماهنگ شده بود و این انطباق به قدری بود که اگر به عنوان مثال در فیلمی مرحوم ایرج دوستدار به جای «جان وین» حرف نمی‌زد، آن فیلم شکست تجاری می‌خورد و در سینماها هو می‌شد! اما از اواخر دهه 40 بخصوص اوایل دهه 50، به دلایلی شروع به افت کرد. البته گاهی کارهای خوب هم دیده می‌شد اما به پیروی از نزول فیلم‌ها و علل دیگر، دوبله نیز رو به افول گذاشت.

از دلایل اصلی این افول، سرعت در کار دوبله بود که باعث از بین رفتن کیفیت کار می‌شد. در آن هنگام هر کس می‌توانست واردکننده فیلم شود و با سلیقه خودش از مدیر دوبلاژ بخواهد فیلم را کمدی و... کند. علت دیگر دستمزدهای کم و گاهی نپرداختن دستمزدها و نداشتن حمایت قانونی از این حرفه و نبود تامین حرفه‌ای (مانند بیمه، بازنشستگی و...) بود.

بعد از انقلاب و با توقف ورود پرتعداد آثار سینمایی خارجی و رونق فیلمسازی در داخل کشور، دوبله یک بار دیگر جان تازه‌ای گرفت و کارگردانانی مثل مرحوم علی حاتمی، ناصر تقوایی و مسعود کیمیایی با توجه به وسواس و علاقه‌ای که نسبت به دوبله داشتند، با کمک دوبلورها به جان گرفتن دوباره این هنر کمک شایانی کردند اما با نزدیک شدن دهه خاطره‌انگیز ۶۰ به سال‌های پایانی و ورود امکانات فنی مربوط به صدابرداری سر صحنه، دوبله یک بار دیگر از اوج فاصله گرفت و به آثار غیرایرانی معطوف شد.

تلویزیون در این سال‌ها، یکی از عوامل مهم زنده نگه داشتن دوبلاژ بود. مدیران دوبلاژ معتبر و گوینده‌های درجه یک این عرصه بعد از فروپاشی استودیوهای بزرگ بعد از انقلاب به تلویزیون کوچ کردند و به دوبله فیلم‌ها، سریال‌ها و کارتون‌های خارجی خریداری شده توسط تلویزیون پرداختند تا دوبله همچنان زنده باشد.

انجمن صنفی گویندگان جوان

در سال‌های بعد از انقلاب بویژه در دهه اخیر، گرایش به هنر گویندگی در جوانان افزایش پیدا کرد و در کنار فعالیت پیشکسوتان دوبله، جوانان نیز جایگاه خاصی در این حیطه پیدا کردند. گویندگان جوان، فعالیت‌های خود را به طور مستقل آغاز کردند و به طور خاص در بخش‌هایی مثل دوبله انیمیشن متمرکز شدند.

انجمن صنفی گویندگان جوان در ششم دی‌ ۱۳۸۴ با مجوز از وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اهداف اشتغالزایی، انجام کار با کیفیت مطلوب، ارتقای سطح کیفی دوبلاژ کشور، همگامی با فناوری روز، رعایت استانداردهای جهانی و احترام به پیشکسوتان و مردم شریف ایران، فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.

انجمن در ابتدا با نام گلوری فعالیت خود را آغاز کرده بود و پس از ثبت، گستره فعالیت خود را افزایش داده و با شبکه‌های مختلف صدا و سیما، موسسات ویدئو رسانه دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کارگردانان و تولیدکنندگان انیمیشن‌های ایرانی و خارجی، سازمان ملل متحد، رادیو جوان، رادیو صدای آشنا و... وارد همکاری شد.

علی کسمایی حق پدری بر دوبله ایران دارد

مرتضی احمدی، جلال مقامی، فهیمه راستکار، مریم شیرزاد، زهره‌شکوفنده، شهلا ناظریان، منوچهر والی‌زاده، ژرژ پطروسی، کیکاووس‌یاکیده، سعید مظفری، منوچهر نوذری، ژاله علو، ایرج ناظریان، حمید قنبری، علی کسمایی، شوکت حجت، رفعت هاشم‌پور، مهین کسمایی، مینو غزنوی، خسرو خسروشاهی، چنگیز جلیلوند، ژاله کاظمی، ناصر طهماسب و منوچهر اسماعیلی از جمله چهره‌های پیشکسوت دوبله ایران محسوب می‌شوند اما از مرحوم علی کسمایی به عنوان پدر دوبله ایران نام برده می‌شود.

کسمایی متولد 1294 و فارغ‌التحصیل رشته اقتصاد از دانشگاه تهران است. او از سال 1329 فعالیتش را در زمینه دوبله آغاز کرد و برای نخستین بار سال 1333 به‌عنوان سرپرست گویندگان، فیلم شاهزاده روباهان را دوبله کرد.

بسیاری از پیشکسوتان و فعالان دوبله از شاگردان مرحوم کسمایی هستند. او سریال‌های مطرح تلویزیونی مثل سربداران و هزاردستان را دوبله کرده و دوبله فیلم‌هایی مثل دکتر ژیواگو، بانوی زیبای من، آوای موسیقی و هملت را در کارنامه کاری خود دارد.

این هنرمند دوبلور پس از تحمل یک دوره بیماری طولانی ششم تیر 1391 در تهران درگذشت و مهمان قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا شد.

از ویژگی‌های علی کسمایی توجه به جوانان و جوانگرایی بود، به طوری که همین خصلت باعث شد نسل بعدی دوبله ایران زیر نظر این استاد وارد کار دوبله شود؛ غلامعلی افشاریه در این‌باره می‌گوید: به جوانگرایی اعتقاد داشت و من در کنار چیزهای بسیاری که از او یاد گرفتم، آموختم که باید به جوان‌ها توجه کرد. منوچهر‌والی‌زاده، بهروز وثوقی، حسین کسبیان، حسین معمارزاده و... کارشان را با ایشان آغاز کردند.

او ادامه می‌دهد: ایشان در دیالوگ‌نویسی حق بسیار بزرگی بر گردن دوبله ایران دارد. همیشه با تمام وجودش کار می‌کرد و گاه به مدت 20 روز در یک فیلم کار می‌کردیم و ما که جوان‌تر بودیم، از این همه تکرار بی‌حوصله می‌شدیم. اما هر کاری که ایشان کرده در حد بسیار بالاست و اگر دوبلاژ ایران اسمی پیدا کرد، استاد کسمایی حق بسیار بزرگی در این امر دارد.

پدر دوبله ایران هم در مراسمی که به مناسبت نامگذاری استودیویی به نام او در انجمن گویندگان جوان حضور داشت با بیان این‌که در تمام عمرش همیشه با جوان‌ها کار کرده است، گفته بود: در رشته‌های مختلف در زندگی‌ام فعالیت داشته‌ام، ولی بیشترین شادابی و تلاش در طول عمرم همراه با جوان‌ها بوده است و امروز هم بسیار خوشحالم که باز در حضور شما جوان‌ها ایستاده‌ام و می‌توانم شادی سال‌های خود را در حضور شما ابراز کنم. اگر من کاری کردم به تنهایی نبوده و با همکاری جوان‌هایی بوده که در این راه به من کمک کرده‌اند و خوشحالم خدا عمری به من داد که بتوانم با سه نسل کار کنم و با افتخار بگویم جوان‌های 20 سال پیش هم با من کار کردند و امروز افتخار دوبله ایران هستند.

منوچهر اسماعیلی ـ پیشکسوت دوبلور ـ نیز در مراسم بزرگداشت علی کسمایی با اشاره به ویژگی‌های این استاد دوبله گفته بود: او در کارش بسیار دل می‌سوزاند. همان اندازه که در دیالوگ‌نویسی از واژگان نامانوس می‌گریخت، در انتخاب صداها نیز بسیار دقیق بود. او مرا وارد دنیای دوبله کرد. روحش شاد. امروز آمده‌ایم بگوییم استاد، دوبلاژ ایران مدیون توست.

رضوان اناری