رزمندگان سایه

ملک‌الشعراء بهار در مورد مسلک عیاری و عیار‌پیشگی معتقد است: «عیار و عیار‌پیشگی در خراسان زمین عنوان خاصی داشته است و عیاران مانند احزاب سیاسی امروز، سازمان‌هایی داشته‌اند و در شهرهای بزرگ این سازمان‌ها دارای روسایی بوده‌اند به نام «سرهنگ» که جامه خاصی داشته و آداب و رسوم آنان مخصوص به خودشان بوده است و اصل کارشان به «جوانمردی» بوده و از جان‌گذشتگی و فداکاری در راه دوست و طلب حق و جستجوی حقیقت و ترک تعصب و دستگیری از خلق و حمایت از مظلوم و عدم اندیشه از مرگ و قتل و احیاناً بی‌علاقگی به اصول یا فروع دیانات و مذاهب و... نیز در این فرقه شهرت داشته است. در بلادعرب جز در بغداد خبری از این قوم نداریم، ولی در ایران، خاصه خراسان و سیستان و ماوراءالنهر خبر عیاران بسیار شنیده می‌شود، خاصه بعد از خلافت بنی‌عباس تا قرن پنجم و ششم هجری در بغداد و ایران زیاد نام عیاران به گوش می‌رسد و بعضی خلفای عباسی به این فرقه متمایل بوده‌اند و جامه عیاران پوشیده‌اند. جمعیت «فتیان» یاحزب «فتوت» درواقع نوع اصلاح شده این سازمان بوده است. »

در دوره‌های حکومت اسلامی و طاهریان، صفاریان و سامانیان و غزنویان و سلجوقیان، کشاورزانی که زمین خود را از دست داده بودند یا پیشه‌ورانی که در دهات پیشه آنها رونقی نداشت، به شهرها روی می‌آوردند و جزو عوام الناس شهری در می‌آمدند و در آغاز از این گروه، دسته‌های مسلح برای جهاد با کفار (یا مقابله با ظلم و اجحاف عمال حکومت) به وجود می‌آمد که آنان را «المطوعه» می‌گفتند، بعدها در هدف و تشکیلات این گروه تحولی رونما شد که آنان را خراسانیان «عیار» (جوانمرد) می‌نامیدند.

عیاران که به عنوان «جوانمردان شبگرد» نیز یاد شده‌اند از فرقه‌ها و اقشار پراهمیت خراسان در دوره میانه بودند. روحیه پاکی، صداقت، رازداری، محبت، فداکاری، دستگیری از مستمندان، شکیبایی و تحمل، حاضرجوابی، نمک‌شناسی، استواری در رفاقت و دوستی و سختگیری در دشمنی، پایبندی به عهد و میثاق، شبگردی، چالاکی و چستی و نظایر اینها اعضای این فرقه را به هم پیوند می‌زد و مرتبط می‌ساخت.

اعضای این گروه که مرکب از پیشه‌وران کم‌درآمد، کشاورزان فقیر، عوام متصوفه، جوانان غیور و پرشور و علاقه‌مند به پهلوانی، چوگان‌بازی، کشتی‌گیری، شبروی، کمند‌اندازی، تیغ‌بازی و معرکه‌آرایی و... بودند، دست به تشکیل سازمان‌های پنهانی زدند.

در تشکیلات و سازمان‌های منظم عیاران رسم بر این بود که هر ده تن عیار یک نفر سرپرست داشت که «عریف» نامیده می‌شد و هر ده تن عریف، یک «نقیب» داشت و هرده نفر نقیب یک «قائد» (سرهنگ) و هر ده سرهنگ یک «امیر» داشت که شخص اخیر الذکر در حکم سپهسالار ‌بود.

در شمار سرکردگان و رهبران عیاران، از «پدرعهد» و «پیر» و«استاد» نیز نام برده شده که ظاهراً در حکم رهبران درجه اول و آموزگاران نخستین موقف مهم داشته‌اند.

چون ترک قبایح و رعایت محاسن در میان عوام‌الناس، مرام اساسی این گروه (عیاران) را شامل می‌شد، بنابراین برای پذیرش در حلقه این گروه، عیاران دارای آداب و شعارهای مخصوص به خود بودند که داوطلب عضویت با شرایط خاصی پذیرفته می‌شد. داوطلب عضویت عهد‌نامه می‌داد و خطبه طریقت در محضر «پدرعهد» یا«پیر» می‌خواند. سپس داوطلب عضویت از سرصدق با الفاظ بسیار موثر مراسم تحلیف را به جای می‌آورد و می‌گفت: «سوگند به یزدان دادار کردگار و به نور و نار و مهر و به نان و نمک و نصحیت جوانمردان، که غدر نکند و خیانت نیندیشد.»

پس از مراسم تحلیف، آن‌گاه کمرش می‌بستند و نمک و آبی به او می‌چشاندند و طی‌کردن مراتب «وفا و صفا و سخا» را یعنی (باخلق خداوفا کردن، سینه را ازکینه صاف داشتن، آنچه داری به مردم بذل کردن)که مراتب جوانمردی بود، برذمت او می‌گذاشتند و او نیز شلوار مخصوص می‌پوشید. و پارچه سرخ یا زرد بر گردن می‌انداخت و کمندی در دست و خنجری درکمر می‌زد. و آماده خدمت جوانمردی می‌شد و به این ترتیب از اهل «جوانمردان» محسوب می‌شد.

چون بنای کار عیاران، بر چالاکی و چستی و شبروی و شبگردی و طرفداری از مظلومان و دستگیری از تنگدستان بود، لذا ایشان به بدرقه قوافل می‌پرداختند و فواصل بین شهرها و دهات را از راه‌های غیرمعمول و ناشناخته از دل بیابان‌ها و کوه‌ها و دره‌های صعب‌العبور با شتاب و بدون بیم طی می‌کردند و ماموریت خود را انجام می‌دادند و هرگاه کاروانی، باج خود را به ایشان نمی‌پرداخت، ضرب شست آنها را به‌ گونه دیگر می‌خورد و به همین جهت است که بعضی ایشان را «رهزن» گفته‌اند. همین‌گونه برای کمک به مردم بینوا یا دفع ظلم از مظلوم از نقب‌ها می‌گذشتند یا کمند می‌‌انداختند و از برج و بار‌و‌ها بالا می‌رفتند و به تهدید ثروتمندان و متنفذین و حکام ظالم می‌پرداختند. در این‌گونه حالات، سلاحشان را، خنجری برای کندن نقب یا سوهانی برای بریدن زنجیر و قفل یا کمندی برای بالا‌رفتن بر کنگره‌های دژهای ناگشودنی یا فلاخن برای نشان‌زدن تشکیل می‌داد.

شهاب سلیمی