کتاب​های خوب برای کودکان

در این گزارش سعی کرده‌ایم در گفت‌وگو با کارشناسان مختلف از زوایای گوناگون به ادبیات کودک و نوجوان بپردازیم.

نخستین کتاب فارسی برای کودکان

نخستین سوالی که شاید برای اغلب ما مطرح شود، این است که ادبیات کودک و نوجوان در کشور ما از چه زمانی آغاز شده است. طبعا با خودمان فکر می‌کنیم این ادبیات عمر کوتاهی در کشورمان دارد و مدت طولانی از شکل گرفتن آن نمی‌گذرد. محمدبقایی ماکان، پژوهشگر ادبی نظری متفاوت دارد و ادبیات کودک را در ایران دارای صبغه‌ای طولانی می‌داند. او می‌گوید: ادبیات کودک درایران برخلاف آنچه تصور می‌شود، تاریخچه‌ای طولانی دارد و به حداقل هفتصد سال پیش برمی گردد. نمونه بارز آن را می‌توان کتاب «قابوسنامه» تالیف قابوس‌بن وشمگیر دانست که آن را برای فرزند خود نگاشت تا زندگی و ملک‌داری را به او بیاموزد.

او ادامه می‌دهد: قابوسنامه یکی از آثار پرارزش به عنوان نثر مرسل و همچنین اثری ماندگار در حوزه ادبیات کودک و نوجوان است. گرچه این اثر جنبه داستانی ندارد ولی به هرحال دراین زمینه قابل بررسی است. بعد از آن به دوره‌های نزدیک‌تر یعنی نوشته‌هایی از صادق هدایت که برای کودکان نوشته شده، می‌رسیم و اشعاری که برای این طیف سروده شده و نمونه‌های مشخص آن را در آثار ثمین باغچه‌بان و به طور پراکنده در آثار شاعران معاصر می‌بینیم.

بقایی ماکان اظهار می‌کند: هرچند آثار منثوری به وسیله نویسندگانی چون صمد بهرنگی و امثال او به رشته تحریر درآمده که سال‌های گذشته از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به چاپ می‌رسیده، ولی با تاملی دقیق و مقایسه‌ای جامع در تالیف و نگارش آثار مربوط به کودکان به این نتیجه می‌رسیم که اصولا ادبیات مربوط به کودکان در کشور ما درقیاس با کشورهای دیگر بسیار ناچیز بوده است.

او سپس به بررسی تیراژ کتاب‌های ادبیات کودک و نوجوان در دیگر کشورها می‌پردازد و می‌گوید: در اتحاد شوروی سابق، هر سال نزدیک به 4500 عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف برای کودکان تالیف می‌شده و ظاهرا همین روند همچنان ادامه دارد. سپس از نظر پرداختن به ادبیات کودکان، بریتانیا رتبه بعدی را دارد و چیزی در همین حدود کتاب را برای کودکان در سال منتشر می‌کند. بعد از آن نیز فرانسه و آمریکا جزو کشورهایی هستند که در زمینه تالیف آثار در حیطه ادبیات کودک پیشرو بوده‌اند.

این محقق ادبی، توجه به ادبیات کودک را زمینه‌سازی برای مطالعه بعدی کودکان در سنین بالاتر قلمداد می‌کند و می‌افزاید: واقعیت این است که ذهن کودکان با خواندن کتاب از سن کودکی، با مطالعه و تحقیق آشنایی پیدا می‌کند و این یکی از راه‌های تشویق جامعه به کتابخوانی و شاید یکی از عوامل مهم در توسعه ذوق مطالعه در هر جامعه است که به نظر می‌رسد برای برطرف کردن معضلی به نام بی‌علاقگی به مطالعه در جامعه ایرانی می‌تواند چاره‌ساز باشد.

دوران خوب ادبیات کودک پس از انقلاب

عبدالعظیم فریدون، مدیر انتشارات محراب قلم و رئیس هیأت‌مدیره انجمن فرهنگی ناشران کودک و نوجوان درباره فراز و فرودهای ادبیات کودک معتقد است: ادبیات کودک و نوجوان تا دهه 80 به فرازهای خوبی رسید، اما از این دهه به بعد به‌واسطه بروز مشکلات مختلف بتدریج رو به افول گذاشت. پیشرفت‌ها و جهش‌هایی که در دهه‌های گذشته و به طور مشخص در دهه‌های 60 و 70 در ادبیات کودک و نوجوان وجود داشت، بتدریج متوقف شده است.

او ادامه می‌دهد: در این دو دهه کتاب‌های مطلوبی تولید می‌شد، تصویرگری به غنا و قوت خوبی در کتاب‌ها رسیده بود و از همه مهم‌تر، وضع تیراژ در شرایط راضی‌کننده‌ای قرار داشت. مجموعه این عوامل دست به دست هم داده بود تا به رونق و شکوفایی ادبیات کودک و نوجوان در دهه 60 و 70 منجر شود.

فریدون اظهار می‌کند: از دهه 80 به بعد ما با سیر نزولی درعرصه ادبیات کودک و نوجوان مواجه بوده‌ایم. مسائل مختلفی در تضعیف ادبیات کودک نقش بسزا داشته است. مثال عینی این مساله را می‌توان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب ملاحظه کرد، چندان که امسال با وجود پیش‌بینی‌هایی که داشته‌ایم، شرایط کتاب‌های کودک در نمایشگاه به‌مراتب از سال قبل بدتر شده است. در این دوره، کتاب‌های کودک و نوجوان از فروش راضی‌کننده‌ای برخوردار نبوده‌اند.

او اظهار می‌کند: وقتی در همین نمایشگاه با انواع اسباب‌بازی‌ مواجه می‌شویم یا جایی که قرار است شهر کتاب باشد انواع وسایل سرگرمی را در ویترین خود قرار می‌دهد، طبیعی است کودکان به جای خرید کتاب تمایل بیشتری به خرید اسباب‌بازی نشان می‌دهند و کتاب بیشتر از گذشته در سایه قرار می‌گیرد.

ورود ادبیات کودک و نوجوان به دانشگاه‌ها

دکتر محمدرضا ترکی، استاد دانشگاه تهران درباره وجه آموزشی و آکادمیک ادبیات کودک و نوجوان می‌گوید: طی ماه‌های گذشته وزارت علوم حرکت خوبی برای آکادمیک‌کردن این رشته انجام داده و قراراست گرایش ادبیات کودک و نوجوان در مقطع کارشناسی ارشد در تمام دانشگاه‌ها راه‌اندازی شود و حتی شنیده‌ام اکنون دروس و سرفصل‌هایی نیز برای این مقطع نوشته و تدوین شده است. بی‌تردید محقق شدن این مساله می‌تواند باعث رونق‌بخشی بیشتری به عرصه ادبیات کودک و نوجوان باشد و امیدوارم این سیر به گونه‌ای پیش برود که روزی شاهد گرایش دکتری این رشته نیز در دانشگاه‌ها باشیم.

ترکی درپاسخ به این سوال که فکر می‌کنید بعد از راه‌اندازی گرایش ادبیات کودک و نوجوان در دانشگاه‌ها میزان استقبال از این رشته چگونه خواهد بود، می‌گوید: ما تجربه خوبی در این زمینه در دانشگاه شیراز داشته‌ایم که حاکی از این بوده است که گرایش ادبیات کودک و نوجوان در این دانشگاه در رده فعال‌ترین بخش‌ها بوده است. ضمن این که قطعا تجربه‌های استادان دانشگاه شیراز می‌تواند در تدوین و راه‌اندازی هرچه زودتر این رشته در دانشگاه‌های شهر تهران سهم بسزایی داشته باشد.

ادبیات کودک، فراتر از مرزها

عباس جهانگیریان، یکی از نویسندگان کودک و نوجوان است. او در سال‌های اخیر علاوه بر نگارش داستان برای کودکان و نوجوانان به نوشتن نمایشنامه‌هایی نیز برای این طیف پرداخته است. او با بیان این که ادبیات کودک در سال‌های اخیر در رکود و انزوا قرار داشته، به ارائه راهکارهایی در این زمینه می‌پردازد و می‌گوید: امیدوارم آموزش و پرورش به قول‌های خود مبنی بر مقررکردن زنگ مطالعه آزاد عمل کند تا از این رهگذر، شاهد بروز خلاقیت و استعدادهای ادبی بچه‌ها باشیم، ضمن این که صداوسیما به عنوان رسانه‌ای فراگیر می‌تواند در معرفی و نقد کتاب‌ها نقش عمده‌ای ایفا کند که دعوت کردن از نویسندگان و شاعران کودک و نوجوان در برنامه‌های کودک یکی از این کارهاست که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است. فارغ از اینها، نقش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و انتشارات الهدی را برای پررنگ‌کردن این حیطه نمی‌توان نادیده گرفت زیرا از طریق این دو نهاد است که آثار ما در این زمینه مجالی برای ترجمه پیدا می‌کند و کشورهای دیگر می‌توانند با ادبیات کودک ما بیشتر آشنا شوند.

جهانگیریان بر این باور است که ادبیات کودک و نوجوان ایران، چیزی کم از کشورهای دیگر ندارد و حتی در عرصه آثار نوجوان به کشورهای دیگر پهلو می‌زند. او می‌گوید: بهترین گفتمان دنیا از طریق ادبیات شکل می‌گیرد. نه‌تنها امروز که در سال‌های گذشته و در زمان نسل‌های قبل نیز اوضاع به این شکل بوده است، به طوری که ما در دوران نوجوانی پیش از آن که با کشورهایی چون روسیه، انگلستان یا فرانسه آشنا شویم، به مدد مطالعه آثار داستانی‌شان، با ادبیات این کشورها آشنایی پیدا می‌کردیم. روی این اصل است که معتقدم ترجمه ادبیات کودک و نوجوان به زبان‌های دیگر دنیا، ضروری است.

نویسندگان مطرح کودک و نوجوان در ایران

مهدی آذر‌یزدی

نام این مرد برای نسل‌های قبل‌تر از کودکان امروز بسیار آشنا و دوست داشتنی است. این مرد زمانی که در یک کتابفروشی مشغول کار بود، با ادبیات آشنا شد و کتاب‌های مختلفی را خواند. بعد هم تصمیم گرفت داستان‌هایی را که می‌خواند، به زبان کودکانه‌ بازنویسی کرده، فرصت خواندن آن را برای این گروه سنی فراهم کند. او تا پایان عمرش بیش از 30 اثر به نظم و نثر برای کودکان منتشر کرد که معروف‌ترین آنها مجموعه هشت جلدی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» است.

آذریزدی سال ۱۳۴۳ برای نگارش قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب از سازمان جهانی یونسکو جایزه گرفت. کتاب‌های او از طرف شورای کتاب کودک هم کتاب برگزیده سال شده‌اند. او سال ۱۳۷۹ به سبب نگارش داستان‌های قرآنی و دینی، «خادم قرآن» شناخته شد.

او هجدهم تیر ۸۸ در ۸۷ سالگی در بیمارستان آتیه تهران درگذشت و در زادگاهش یزد به خاک سپرده شد.

احمدرضا احمدی

حوزه فعالیت این شاعر و نویسنده مطرح تنها به ادبیات کودک و نوجوان محدود نیست و در حوزه‌های دیگری هم فعالیت دارد اما او از مهر سال 1349 در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مشغول کار شد و تا زمان بازنشستگی یعنی سال ۱۳۷۳ در بخش انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به ویراستاری مشغول بود. او تاکنون ده‌ها جلد کتاب در عرصه کودک و نوجوان نوشته و چند بار نامزد دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن شده است.

منوچهر احترامی

اگر بخواهیم از مشهور‌ترین کتاب‌های کودک سخن بگوییم و از مردم بپرسیم، بی‌تردید کمتر کسی است که از حسنی نگو یه دسته گل و ده شلمرود و دزده و مرغ فلفلی نام نبرد.

منوچهر احترامی گرچه نامش با طنز و گل‌آقا گره خورده است، ولی او خالق و نویسنده کتاب‌هایی است که شمارگانش حالا به بالای چند ده میلیون جلد رسیده است و چند نسل از کودکان با آن خاطره دارند.

او از دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد، ولی هیچ‌گاه به وکالت و کار حقوقی روی نیاورد و سال‌ها به عنوان طنزنویس با نشریات مختلف همکاری داشت و طی چندسال گذشته اغلب آثارش را در مجله گل‌آقا چاپ می‌کرد. احترامی در دوران حیاتش بیش از 50 عنوان کتاب برای کودکان نوشته و منتشر کرده که «حسنی نگو یه دسته گل»، «خروس نگو یه ساعت»، «خرس وکوزه عسل» و «دزده و مرغ فلفلی» از آن جمله‌ است. این نویسنده، بیست و سوم بهمن 87 بر اثر نارسایی قلبی در یکی از بیمارستان‌های تهران درگذشت و در قطعه هنرمندان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.

مصطفی رحماندوست

از این نویسنده و شاعر ایرانی، تاکنون 160 اثر به صورت مجموعه شعر برای کودکان و نوجوانان، تألیف و ترجمه داستان‌های کودکان و نوجوانان در ایران و جهان منتشر شده‌است. تیراژ کتاب‌های او به بیش از پنج و نیم میلیون نسخه می‌رسد که از آن میان می‌توان به فرهنگ‌ آسان؛ دانشنامه ویژه کودکان‌ و نوجوانان‌، فرهنگ‌ ضرب‌المثل‌ها؛ مجموعه‌ای ارزشمند از ضرب‌المثل‌های ایرانی، ترانه‌های نوازش شامل مجموعه‌ای از لالایی‌ها اشاره کرد که از آن میان، لالایی عاشورا بسیار مورد استقبال قرار گرفت.

افسانه شعبان‌نژاد

افسانه شعبان‌نژاد، شاعر و نویسنده ادبیات کودک و نوجوان است. او کارشناس رشته زبان و ادبیات فارسی و کارشناس ارشد رشته ادبیات نمایشی است. شعبان‌نژاد فعالیت خود را در حوزه ادبیات کودک و نوجوان از سال ۱۳۶۰ با یکی از نشریات امور تربیتی تهران آغاز کرد و مدتی به عنوان سردبیر برنامه خردسالان و برنامه بچه‌های انقلاب در رادیو مشغول کار بود. سردبیری مجلات رشد نوآموز و رشد دانش‌آموز و عضویت در شورای شعر کیهان بچه‌ها از مسئولیت‌های قبلی او بوده است. از او تاکنون حدود ۱۲۰ عنوان کتاب در حوزه شعر و داستان برای کودک و نوجوان منتشر شده ‌است.

محمدرضا بایرامی

بایرامی با کتاب «کوه مرا صدا زد» از قصه‌های ساوالان توانست جایزه خرس طلایی و جایزه کبرای آبی سوئیس و نیز جایزه کتاب سال سوئیس را از آن خود کند که یوتا همیل رایش کتاب کوه مرا صدا زد را به آلمانی ترجمه کرده‌ است. او یکی از بهترین داستان‌نویسان کودک و نوجوان ۲۰ سال اخیر و هم اکنون نیز در این عرصه فعال است.

امیرحسین فردی

زنده‌یاد امیرحسین فردی، نویسنده و فعال عرصه ادبیات داستانی کودک و نوجوان بود. او سردبیری و مدیرمسئولی کیهان بچه‌ها را به مدت ۳۱ سال به عهده داشت و همچنین عضویت در شورای داستان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، عضویت در شورای داستان بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، مسئولیت جشنواره انتخاب کتاب سال شهید حبیب غنی‌پور، مسئولیت شورای ادبیات داستانی نیروی مقاومت بسیج و مدیریت کارگاه قصه و رمان حوزه هنری از سوابق مسئولیت‌های اجرایی او محسوب می‌شود. او مجموعه داستان‌ها و رمان‌های متعددی را هم برای گروه سنی کودک و نوجوان خلق کرده است. البته مرحوم فردی پیش از هر چیزی به عنوان یک معلم و تربیت‌کننده نسلی از نویسندگان مشهور است.

شهرام شفیعی

نوشتن طنز برای کودکان و نوجوانان ایده‌ای جالب و خلاقانه است که در کشورمان کمتر به آن توجه شده است. شهرام شفیعی، نویسنده جوان کشورمان مدت‌هاست در این عرصه فعالیت و سعی دارد به زبان طنز برای کودکان داستان بنویسد.

او تاکنون از 20 جشنواره جایزه دریافت کرده و در جشنواره برگزیده ادبیات کودک و نوجوان برگزیده اصلی بیست سال ادبیات داستانی و همچنین کتاب خروس سبز، درخت گلابی برگزیده اصلی کتاب دفاع مقدس شده است. شفیعی در طنزهایی که محتوای بیشتر آنها مسائل سیاسی و اجتماعی‌اند، کژی‌ها و نارسایی‌های اجتماعی و سیاسی را با زبان طنز بیان می‌کند. از جمله آثار او می‌توان به داستان بلند طنز «عشق خامه‌ای»، مجموعه سه جلدی «ماجراهای پاشنه طلا»، مجموعه داستان «آوازهای پینه بسته» و ... اشاره کرد.

ناصر کشاورز

ناصر کشاورز، شاعر و نویسنده کودکان سال ۱۳۴۱ در تهران به دنیا آمد. از او تاکنون حدود ۱۶۰ عنوان کتاب در حوزه ادبیات کودکان منتشر شده است.

مجموعه ۱۲ جلدی «شعرهای نی‌نی کوچولو»، مجموعه ۱۲ جلدی «می‌نی‌نی و مامانش»، مجموعه ۴ جلدی «دویدم و دویدم»، «کلاغ زرد»، «مسئولیت»، «آزادی»، «گنجشک و پروانه»، «سیب جان سلام» و «مرا یک دایناسور درسته قورت داده»، ۴ مجموعه «تلخ و شیرین»، «رنگ‌های گمشده»، «از این طرف لطفا فقط هیس» و «بوی نرگس» تعدادی از آثار اوست. او تاکنون جوایز متعددی در حوزه شعر کودک و نوجوان دریافت کرده که دریافت جایزه دوازدهمین جشنواره کتاب کودک و نوجوان در بخش شعر برای کتاب «مداد کوتاه» یکی از این جوایز است.

هوشنگ مرادی‌کرمانی

هوشنگ مرادی‌کرمانی، نویسنده کرمانی است که داستان‌های او در عرصه کودک و نوجوان مشهور است. او نویسندگی را از سال‌های پایانی دهه 40 آغاز کرد و سال 1353 با انتشار داستان «قصه‌های مجید» تبدیل به نویسنده‌ای مشهور شد و این اثر جایزه مخصوص «کتاب برگزیده سال ۱۳۶۴» را از آن او کرد. اما اولین جایزه نویسندگی‌اش به خاطر «بچه‌های قالیبافخانه» بود که سال ۱۳۵۹ جایزه شورای کتاب کودک و جایزه جهانی اندرسن را در سال ۱۹۸۶ به او اختصاص داد. این داستان، سرگذشت کودکانی را بیان می‌کند که به خاطر وضع نابسامان زندگی خانواده مجبور بودند، در سنین کودکی به قالیبافخانه‌ها بروند و در بدترین شرایط به کار بپردازند. آثار او به زبان‌های آلمانی، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، هلندی، عربی، ارمنی و هندی ترجمه شده اما اولین اثری که از او به زبان انگلیسی ترجمه شد، داستان سماور از قصه‌های مجید بود که برای یونیسف فرستاده شد. او تاکنون دوبار در سال‌های ۱۹۸۶ و۱۹۹۲ جایزه هانس کریستین اندرسن را از آن خود کرده است.

آزاده صالحی‌ /‌ جام‌جم