رابطه سینما و تلویزیون در ایران؛ رفاقت یا رقابت؟!

وقتی تلاش‌های برادران لومیر در فرانسه و توماس آلوا ادیسون در آمریکا سرانجام به بار نشست و آنها تقریبا همزمان موفق به اختراع سینما شدند، مردم با پدیده شگفت‌انگیز و اسرارآمیزی روبه‌رو شدند که تا آن زمان نظیرش را ندیده بودند. شاید برای همین بود که تماشاگران فرانسوی با دیدن تصاویر حرکت قطاری که روی پرده عریض سینما به سمت آنها می‌آمد هراسان از صندلی‌های خود بلند شدند و دنبال راه فرار می‌گشتند!

سال‌ها بعد و در همین یکی دو سال گذشته نیز مارتین اسکورسیزی، کارگردان سرشناس هالیوود نشان داد که می‌توان با گذشت این همه سال از پیدایش سینما تماشاگران را ترساند و غافلگیر کرد. او با بهره‌گیری درست از تکنیک سه‌بعدی و ادای دین به فیلم برادران لومیر، صحنه ورود قطار به ایستگاه را در «هوگو» به نوعی جذاب‌تر و نفس گیرتر بازآفرینی می‌کند تا اعلام کند سینما هنوز هم می‌تواند پدیده شگفت‌انگیزی باشد.

هر چند سینما در سال‌های اواخر قرن نوزدهم میلادی و حوالی 1895 مردم اروپا و آمریکا و بعدها بتدریج دیگر نقاط جهان را با جادوی خود آشنا کرد و با الگوی اجی مجی لاترجی آنها را مسخ می‌کرد و به دام می‌کشید، اما ظهور سینما مراتبی داشت و یکشبه اتفاق نیفتاده بود. مردم قبل از آن با پدیده شگفت‌انگیزی به نام عکس آشنا شده بودند و پس از آن انتظار هرگونه شعبده بازی دیگری را در زمینه سرگرمی انتظار می‌کشیدند. آنها پیشتر با اسبابی همچون کینتوسکوپ، ویتاسکوپ و بایوسکوپ مواجه شده بودند و آمادگی اشکال تکامل‌یافته‌تر آن را داشتند. بله، راه به غایت دشوار و درازی طی شده بود تا تماشاگران به سینماتوگراف برسند.

از همان سال‌هایی که پدیده سینما مشغول جولان‌دادن و فخرفروشی بود و چشم جهانیان را به خود معطوف کرد، یک پدیده دیگر نیز در سایه در حال آزمون و خطا و افتادن و برخاستن بود؛ تلویزیون.

بخش اول واژه فرانسوی تلویزیون از کلمه یونانی تله به معنای دور و بخش دوم آن از واژه لاتین ویزیو به معنای دید گرفته شده ‌است.

اختراع تلویزیون را به فردی به نام جان لوگی برد، دانشمند و مخترع اسکاتلندی نسبت می‌دهند، اما دانشمندان و مخترعان زیادی همچون پائول نیپکو، بوریس روزینگ، ولادیمیر زورکین و فیلو فارنزوورث از اواخر سده ۱۹ میلادی تاکنون در توسعه و تکمیل فناوری تلویزیون نقش موثری داشته‌اند.

تلاش‌های مختلف در این زمینه سرانجام در دهه 50 میلادی به ثمر رسید و تلویزیون سیاه و سفید خودشان را به عنوان رقیب قدرتمند مدیوم‌های دیگری همچون رادیو و سینما مطرح کرد. اختراع تلویزیون، ترمز ترکتازی سینما را کشید و بتدریج قدرت بلامنازعش را به همتایان دیگرش نشان داد. سینما با این که از سوژه‌ها و ژانرهای متنوع و گوناگون تغذیه می‌کرد و همچنان از آنها بهره می‌گیرد، اما در نگاهی کلی‌تر بدون گستردگی موضوعات و برنامه‌های تلویزیون است. یکی از مهم‌ترین برنامه‌های تلویزیون پخش جدید و زنده مهم‌ترین اخبار جهان است، ویژگی‌ای که رادیو هم از آن بهره می‌برد، اما رسانه تازه تاسیس تلویزیون از امکان فوق‌العاده نمایش تصاویر مرتبط و لحظه به لحظه اخبار برخوردار بود و می‌توانست به این ‌وسیله میلیون‌ها انسان را در سراسر جهان با خود همراه کند. بخش‌های مختلف خبری در شبکه‌های رو به افزایش تلویزیونی بتدریج مخاطبان پروپاقرص خود را پیدا کرد که این سنت بعضا محبوب هنوز هم ادامه دارد.

بجز این یکی از محبوب‌ترین برگ برنده‌های تلویزیون در مقایسه با سینما پخش مستقیم مسابقات ورزشی بخصوص فوتبال، بوکس و ورزش‌های پرطرفدار دیگر بود. به عنوان مثال مردم به هنگام پخش زنده تلویزیونی مسابقه بوکس محمدعلی کلی و جو فریزر هیچ چیز دیگری را به آن ترجیح نمی‌دادند، حتی اگر سینمایی شیک و ممتاز مثلا فیلمی از کلارک گیبل و مریلین مونرو را پخش می‌کرد؛ چون به هر حال سینما سئانس‌های نمایش و روزهای پخش دیگری را هم برای فیلم‌هایی نظیر این داشت، اما آن مسابقه حساس و نفسگیر دیگر تکرار نشدنی بود. تلویزیون در چنین مواقعی حسابی دلبری و جذب مخاطب می‌کرد و گوی سبقت را از رقبایی مانند رادیو، مطبوعات و سینما می‌ربود.

تلویزیون بجز ابزارهای مخاطب پسندی چون پخش مستقیم اخبار و برنامه‌های ورزشی یا پوشش گسترده و جذاب دیگر اتفاقات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، علمی و... به هنرهای نمایشی هم روی خوش نشان داد و دریافت که برای جذب و افزایش مخاطبان میلیونی خود نیاز به این رویکرد هم دارد. از همین رو سنت محبوب و پولساز و پرطرفدار سریال‌سازی شکل گرفت و تلویزیون با طراحی و ساخت جذاب‌ترین سریال‌ها به رقابتی علنی‌تر با سینما پرداخت. سریال‌های محبوب تاریخ تلویزیون جهان گاه اعتباری همتای بهترین آثار سینمایی دارند و در جلب تماشاگران موفق‌تر عمل کرده‌اند؛ ولی سینما و تلویزیون از جایی به بعد با این که همچنان رقیب هم بودند، به رفاقت با یکدیگر نیز پرداختند و پایه‌گذار بده‌بستان‌ها و تعاملات بی‌شماری شدند. جدا از رفت و آمد ستارگان سینما و تلویزیون به رسانه‌های دوست و دشمن، این تعامل در بازخوانی‌ها و اقتباس‌ها نیز نمود پیدا می‌کرد. به این نحو که گاهی از یک سریال موفق، نسخه‌ای سینمایی عرضه می‌شد یا برعکس فیلمی سینمایی را با ترفندهایی چون افزودن خرده داستان‌هایی به مجموعه‌ای دنباله دار تبدیل می‌کردند.

سینما و تلویزیون بویژه در بحث هنرهای نمایشی و مقوله‌های فیلم و سریال علاوه بر شباهت‌ها و وجوه اشتراک فراوان، در بخش فنی و ساختاری تفاوت‌هایی نیز با هم داشتند. بحث‌های کلیشه‌ای و فرسایشی بازیگران در باب تفاوت‌ها و شباهت‌های بازیگری در مدیوم‌های تئاتر، رادیو، تلویزیون و سینما حتی هنوز هم هرازگاهی زینت بخش صفحات مجلات تخصصی می‌شود.

اما فارغ از مقوله بازیگری، سینما و تلویزیون در کلیت تفاوت‌هایی با هم دارند و فیلم‌هایی که در این دو حوزه تولید می‌شوند باید استانداردهای آن را بشناسند و رعایت کنند. به عنوان مثال یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های سینما و تلویزیون به نماهای دور و نزدیک مربوط می‌شود و کارشناسان و اهل فن معتقدند نماهای نزدیک و کلوزآپ بیشتر از لانگ‌شات و نماهای دور به کار تلویزیون می‌آید، چون صفحه کوچک تلویزیون ـ حتی تلویزیون‌هایی با اینچ‌ها و اندازه‌های بزرگ و موسوم به سینمای خانگی نیز مشمول این قاعده می‌شوند ـ از توانایی و امکان چندان زیادی برای به تصویر کشیدن جزئیات نماهای بسیار دور و باز برخوردار نیست. کاری که سینما استاد آن است و فیلم‌های تاریخی و بزرگی چون بن هور، خرقه و لورنس عربستان بیشتر با نماهای دور و تماشایی‌شان به یاد آورده می‌شوند.

علاوه براین برخی فیلم‌ها خاصیت و ویژگی‌های ذاتی جداگانه تلویزیونی و سینمایی دارند و اگر در مدیوم دیگری تولید شوند آن طور که باید مورد توجه و استقبال قرار نمی‌گیرند. فیلمنامه، نوع روایت و حرکات دوربین و حتی سوژه‌ها و موضوعات می‌توانند فقط مختص یکی از این مدیوم‌ها تعریف شود. به دلیل رعایت نکردن همین قواعد است که فیلم‌های ذاتا تلویزیونی موفقیتی در سینما به دست نمی‌آورند و فیلم‌های موفق سینمایی نیز به دلیل تفاوت فنی و ساختاری مدیوم‌ها توفیقی در تلویزیون به دست نمی‌آورند.

اما یکی از موارد همکاری و تعامل سینما و تلویزیون به پخش و نمایش فیلم‌های سینمایی در تلویزیون اختصاص دارد که امری است مرسوم و جهانی. تلویزیون و رسانه ملی ما مثل همه تلویزیون‌های دنیا قواعد و استانداردهای خودش را دارد که مبتنی بر اخلاقیات و ارزش‌های دینی است؛ بنابراین برخی فیلم‌های سینمایی حتی وطنی به‌ دلیل رعایت‌نکردن کامل اصول شرعی و عرفی یا اصلا امکان پخش از تلویزیون را به دست نمی‌آورند یا به دلیل ناسازگاری با این ارزش‌ها دچار اصلاحاتی در نمایش‌های تلویزیونی می‌شوند.

سینمای ما در این سال‌ها به دلیل جذب مخاطبان بیشتر و در نهایت فروش بالاتر گاهی متوسل به پاره‌ای شیطنت‌های کلامی و رفتاری شده است و حتی در بعضی مواقع برای این که فضای بازتر و آزادتر خود را به رخ تلویزیون بکشد در این زمینه به افراط هم می‌رسد. این در حالی است که فیلم‌ها و سریال‌های موفق و محبوب تلویزیونی اتفاقا به‌ دلیل شناخت کامل استانداردها و رعایت درست برخی موارد و خطوط قرمز به جایگاه خوبی دست پیدا کردند.

در این میان اگر تهیه‌کنندگان و سازندگان آثار سینمایی به قدرت و گستردگی تلویزیون اعتقاد و شناخت داشته باشند و کمی در این زمینه محتاط‌تر و خردمندانه‌تر رفتار کنند، فیلم‌های خودشان را از مخاطبان میلیونی تر تلویزیون محروم نمی‌کنند.

آنها فقط با اندکی دوراندیشی بیشتر و چشم پوشی از تحسین‌های مقطعی می‌توانند آثاری هنرمندانه و جذاب و درعین حال سالم تولید کنند که با تکیه بر استانداردها و مولفه‌های یک فیلم سینمایی، قابلیت پخش و موفقیت در تلویزیون را هم به لحاظ مضمونی و هم رعایت اصول و قواعد ارزشی و اخلاقی داشته باشد.

سینمای ایران نباید به تلویزیون فقط به چشم یک رقیب نگاه کند، بلکه باید از امکانات بالقوه این رسانه برای معرفی هرچه بیشتر و بهتر دیده‌شدن آثارش استفاده کند. از سوی دیگر تلویزیون با خرید حق کپی‌رایت فیلم‌ها کمک‌های مادی و معنوی شایانی را به تهیه‌کنندگان آثار سینمایی می‌کند که گام ارزشمند و مهمی در جهت تعامل دوسویه این دو مدیوم قدرتمند و تاثیرگذار است که نمونه آن را در همین نوروزی که گذشت با پخش چند فیلم موفق سینمای ایران از شبکه‌‌های مختلف سیما شاهد بودیم.

علی رستگار / گروه فرهنگ و هنر