رازهایی که در دل تپه نور نهفته است

گنبد سلطانیه که سالانه شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می کند و اولین گنبد آجری جهان و یکی از با شکوه ترین بناهای عظیم اسلامی محسوب می شود، در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده ظرف مدت 9 سال 704 تا 713 هجری قمری ساخته شده است.

این گنبد که در 42 کیلومتری جنوب شرقی زنجان و در شهر سلطانیه واقع شده، پس از بنای کاتدرال سانتاماریا دلفیوره کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای استانبول، سومین بنای عظیم تاریخی جهان است.

بر اساس منابع رسمی موجود، این بنای آجری یا خشتی دارای 5.48 متر بلندی و 60.25 متر دهانه قوس، هشت ایوان مرتفع و نزدیک به 50 اطاق و حجره است.

شهرت گنبد سلطانیه در ادوار مختلف به قدری عالمگیر شده بود که مورخین و سیاحان خارجی چون کلاویخو، پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی، شاردن، دیولافوا و دهها جهانگرد معروف دیگر را به عشق دیدن این بنای عظیم تاریخی به شهر سلطانیه کشانید.

مجموعه تاریخی رختشویخانه زنجان نیز در سال 1347 ه .ق توسط دو برادر به نام «مشهدی اکبر معمار» و «مشهدی اسماعیل» بنا ظرف مدت 15 ماه، در قلب بافت تاریخی شهر و درمنطقه پرتراکم مسکونی موسوم به عباسقلی خان ساخته شده است.

تپه بزرگی که در موقعیت 1.5 کیلومتری جنوب گنبد سلطانیه واقع شده و با نام تپه نور شناخته می شود. این تپه 1.8 هکتار مساحت و 15 متر ارتفاع دارد.

این سایت در سال 1971 میلادی مورد کاوش واقع شد که در کاوش ها ، پایه های یک ساختمان عظیم دوازده ضلعی یافت شد که به احتمال زیاد یک برج گنبدی همانند مقبره اولجایتو است با جنبه های دیگری همچون راهرو ها، پله ها، تزئینات و بقایای یک گنبد. پایه ها از قطعات سنگی ساخته شده که با ملات به هم متصل شده اند.

یافته های باستان شناسی همچنین گواه وجود گنبدی بزرگ که شاید یکی از گنبد های دو پوسته بوده، می باشد. گچ اندود و کاشی های سفالی تزئینی در آثار مخروبه ساختمان پیدا شده است.

برج گنبدی از بین رفته در تپه نور به احتمال زیاد مقبره غازان خان، برادر بزرگتر اولجایتو بوده است.

همچنین در فعالیت های باستان شناسی اخیر در محوطه تپه نور کوچک نشانه هایی از سکونتگاه های پیش از تاریخ یافت شده که می توان قدمت آنها را به اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد دانست.

سفال های بدست آمده از این تپه شباهت زیادی به سفال های کشف شده در دشت قزوین دارد که وجود سکونتگاه هایی در همان زمان را نشان می دهد.

روستای ویر

محوطه چهارضلعی، با طول 400 متر و عرض 50 تا 300 متر است. در درون این محطوه، سه غار نسبتاً عمیق و در دل کوه به طور هنرمندانه ایجاد و بر دیواره‌های غار نقوشی کنده‌کاری شده است.

دو تصویر اژدها، هر یک به طول 3.5 متر در مقابل یکدیگر به شکل قرینه حک شده‌اند. در طرفین این نقش‌ها، محراب‌های نقش‌داری با طرح‌های اسلیمی، گل و بوته و مقرنس‌های سنگی کنده‌کاری شده است.

براساس یافته‌های تاریخی، غارهای «داش‌کسن» در دو دوره تاریخی جداگانه مورد استفاده قرار می‌گرفته است: در دوره نخست، این غار نیایشگاه آیین مهرپرستی در ایران باستان و دوره ساسانی بوده است. از این دوره آثار مشخص بر جای نمانده است.

دوره دوم که نقش‌های اژدها، برگ مو، پیچک و طرح‌های اسلیمی، یادگار آن است، به دوره ایلخانیان تعلق دارد و یادگار هنرمندان چینی است که به فرمان اولجایتو از چین فراخوانده شده بودند.

مسجد قدیمی ویر قدمت درخور توجهی دارد، ولی تاریخ دقیق ساخت آن معلوم نیست. سنگر محمد ولی خان نیز از نقاط دیدنی و معروف ویر است.

مردم این روستا باورهای فرهنگی در خصوص چگونگی برگزاری مراسم و آیین‌های ملی و دینی دارند. آنان مراسم روزهای (شب) چله، چهارشنبه سوری، عید نوروز و اعیاد دینی فطر و قربان و مبعث حضرت رسول (ص) را گرامی می‌دارند. در ایام عزاداری بزرگان دین نیز نوحه‌سرایی می‌کنند.

عروسی‌های مردم با شادی و موسیقی محلی عاشیقی همراه است.

صنایع دستی مردم روستای ویر عبارتند است از انواع زیراندازهای قالی، گلیم و جاجیم که با طرح‌های زیبا تولید و به باراز عرضه می‌شود. این نوع دست‌بافت‌ها به دست زنان هنرمند بافته می‌شوند.

اقلیم سرد منطقه سبب بافت انواع جوراب پشمی، شال گردن و کلاه شده تا نیازهای خانوار را رفع کند. فرش‌های بافت این روستا نقوشی ساده و زیبا دارد. دسترسی این روستا از طریق شهر سلطانیه، با جاده‌ای آسفالت و پس از طی 15 کیلومتر قابل دسترسی است.

بقعه چلبی اوغلی

اثر ‌معروف بقعه چلبی اوغلی در 500 متری جنوب غربی سلطانیه، برسر راه سلطانیه خدابنده قرار گرفته است.

باستان شناسان و محققان، این مجموعه را به نوه مولانا نسبت داده اند و تاریخ ساخت آن را سال 728 هجری قمری ذکر کرده اند. ‌این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است؛ خانقاه شامل صحن مرکزی است که در اصلاع غربی و شرقی آن، حجره ها جای گرفته اند.

طرح معماری این مجموعه الهام گرفته از عقاید و مراتب صوفیه است و هریک از فضاها را با هدف و برای عملکرد خاصی ساخته اند. ‌واحد نخستین در قسمت ورودی، به مرتبه فقرا اختصاص داشته است و طالبان جنت (مرتبه بعدی این فرقه) در قسمت دوم ورودی جای گرفته اند.

مصالح اصلی را لاشه سنگ و ساروج تشکیل داده است. سقف حجره ها و زاویه ها، گنبدی شکل است. ‌

عده ای از محققان و باستان شناسان، زمان ساخت بنای خانقاه را زودتر‌ از مقبره سلطان چلبی می دانند و بعضی از آنان، تاریخ ساخت بنای مقبره را زودتر می دانند.

یکی از مدارک بسیار ارزنده که در یافتن تاریخ واقعی ساخت بنای خانقاه اهمیت به سزایی دارد، بررسی کتیبه حک شده ایوان جنوبی است.

این کتیبه در سه قطعه؛ یکی در بالا و دو قطعه دیگر در طرفین ایوان نوشته شده است و یکی از اسناد بسیار معتبر، ساخت شهر سلطانیه و نکات ناگشوده تاریخ آن است.

با توجه به متن باقی مانده از این کتیبه، می‌توان دریافت که این بنا بین سال های 657 و 683 هجری ساخته شده و وقف خانقاه شمسیه شده است.

قسمت دوم این مجموعه تاریخی، بقعه معروف به بقعه سلطان چلبی است. نقشه این بنا، هشت ضلعی است و هر ضلع آن ازنمای خارجی به عرض 16.4 متر، به طول 17 متر وبه قطر 5.7 متر است که با زیبایی خاصی طراحی و اجرا گردیده است.

فرم آجرچینی در طاق نماهای هشتگانه متفاوت است. پس از طاق نماها، ادامه کار با آجرچینی ساده انجام گرفته است و در حدفاصل جرزهای هشتگانه، طاق نماهای زیبایی احداث و اجرا شده است و در بالای این جرزها، گنبد آجری با ساقه نسبتاً بلند استوار شده است. ‌

آرامگاه سلطان چلبی از نظر جای گیری گورها در آن، جالب توجه است ‌و حلقه ذکر صوفیه را به شیوه ای دیگر تداعی می کند.(مهر)