محصولات تراریخته جان دوباره می‌گیرد

فناوری‌های نو از نگاه این ابلاغیه کلان در شش فناوری نوین دسته‌بندی شده است که بیوتکنولوژی یا زیست فناوری در صدر آنها قرار دارد. زیست فناوری از جمله علومی است که در حوزه تامین امنیت غذایی و کشاورزی، محیط زیست و بهداشت بیشترین تاثیر‌گذاری را داشته است. اگرچه در حوزه‌های دیگر از جمله صنایع، پزشکی قانونی، حقوق و تعاملات بین‌المللی نیز می‌توان تاثیر‌گذاری این رشته را بوضوح مشاهده کرد.

دکتر بهزاد قره‌یاضی، رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی در نشستی که با موضوع اهمیت بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک در کشاورزی برگزار شد، با معرفی بیوتکنولوژی به عنوان یکی از ابزارهای تامین امنیت غذایی گفت: برای کشوری که بخواهد مستقل باشد، پیشرفت کند و به اهداف متعالی سند چشم‌انداز نظام در افق 1404 دست پیدا کند، بسیار تاسف‌بار است که اولین محصول وارداتی به کشور برنج باشد. در ادوار گذشته فولاد اولین کالای وارداتی کشور بود. اما متاسفانه سال گذشته کشور ما با بیش از 16 میلیارد دلار واردات محصولات کشاورزی مواجه بوده است که چهار میلیارد از آن محصولات تراریخته بوده است. بر این اساس گفته می‌شود 7‌/‌1 میلیون تن برنج وارداتی داشته‌ایم که در مقایسه با سال‌های گذشته حجم برنج وارداتی 60 درصد و قیمت آن نیز حدود 8 درصد افزایش یافته است.

قره‌یاضی با اشاره به تامین امنیت و استقلال به عنوان اولویت‌های مهم در حوزه کشاورزی می‌گوید: گرچه کشور ما با محدودیت‌های متعددی از جمله منابع آبی مواجه است، اما می‌تواند با اتکا به منابع داخلی و به کمک روش‌های مبتنی بر مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی به این هدف مهم دست یابد. محصولات تراریخته یا محصولاتی که به روش مهندسی ژنتیک تولید می‌شود محصولاتی است که در مسیر تولید آنها از سموم خطرناک شیمیایی استفاده نشده و با استفاده از بهترین و پیشرفته‌ترین روش‌های مولکولی و علمی نسبت به آفات مقاوم شده باشد. بنابراین محصولات تراریخته به سموم نیازی ندارد و با تولید این گروه از محصولات نه‌تنها به محیط زیست آسیبی نمی‌رسد بلکه تنوع زیستی نیز بهبود پیدا کرده و افزایش می‌یابد.

تراریخته‌ها، محصولات مقاوم

گیاهان تراریخته فقط به گیاهان مقاوم به آفات محدود نمی‌شود. ما می‌توانیم به جای استفاده از سموم علف‌کش خطرناک، گیاهان تراریخته‌ای که به علف‌کش‌ها مقاوم هستند کشت کنیم. با کشت این محصولات که گروه دیگری از محصولات تراریخته را تشکیل می‌دهد، تعداد دفعات سم‌پاشی کاهش یافته و در نتیجه از سم کمتری در فرآیند تولید محصولات استفاده می‌شود. علاوه بر این می‌توان از نوع خاصی از سم استفاده کرد که در مدت ده روز از بین می‌رود.

یکی از اهداف اصلی مطرح در تولید محصولات تراریخته این است که بتوانیم این محصولات را با بازده آبیاری بیشتر و به مقدار کمتر تولید کنیم؛ یعنی با مقدار آب کمتر میزان تولید محصول را افزایش دهیم و به عبارت دیگرمحصولات مقاوم به تنش‌های غیرزیستی مانند خشکی و شوری تولید کنیم. بر این اساس گیاهان زراعی درجایی کشت می‌شود که آب کمتری نیاز دارد و در نتیجه نیازی نداریم چاه غیرمجاز بزنیم که دریاچه ارومیه با چنین بحرانی مواجه شود.

قره‌یاضی در ادامه تاکید می‌کند: البته تنوع محصولات تراریخته بیش از این مقدار است. در دنیا محصولات تراریخته‌ای در بستر تولید قرار گرفته که حاوی ویتامین A است. خوردن یک وعده از این برنج طلایی همه نیاز بدن را برطرف می‌کند. با توجه به این که بسیاری از خانم‌ها با مشکل کمبود آهن مواجه هستند، اکنون برنج تراریخته‌ای در دنیا در دست تولید است که آهن بسیاری دارد و مصرف آن می‌تواند تامین‌کننده بخشی از آهن مورد نیاز بدن باشد.

وی با اشاره به مزیت‌های محصولات تراریخته، می‌افزاید: تصور کنید زراعت برنج به روش غرقابی باشد. در این شرایط معمولا پای برنج حدود 20 تا 30 سانتی‌متر آب ریخته می‌شود که تبخیر شده و از بین می‌رود. اگر برنج مانند گندم به صورت خشکه کشت شود، هزینه تولید بسیار کاهش خواهد یافت. به همین دلیل است که سازمان جهانی بهداشت و سازمان خواربار جهانی از تولید محصولات تراریخته استقبال می‌کنند.

18 سال گذشت

سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی در آخرین گزارش خود خلاصه‌ای از اوضاع جهانی محصولات تراریخته اعلام کرده است. بر اساس این گزارش، از سال 1996 که محصولات تراریخته برای نخستین بار تجاری‌سازی شد تا به امروز که 18 سال از آن روز می‌گذرد، هر سال سطح زیر کشت این گروه از محصولات در مقایسه با سال‌های قبل افزایش پیدا کرده که این نشان‌دهنده اعتماد و اطمینان میلیون‌ها کشاورز در سراسر جهان است. اگر محصولی به بازار عرضه شود و خطر ایجاد کند، بلافاصله از بازار مصرف حذف می‌شود پس به این ترتیب می‌توان گفت محصولات تراریخته خطری به همراه نداشته است.

به گفته رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی، سطح زیر کشت محصولات تراریخته با صد برابر افزایش از 7‌/‌1 میلیون هکتار در سال 1996به 175 میلیون هکتار در سال 2013 رسیده است. در 19 کشور در حال توسعه مانند برزیل، آرژانتین، بورکینافاسو، چین، هندوستان، آفریقای جنوبی، پاراگوئه، پاکستان، اروگوئه، بولیوی، فیلیپین، میانمار، مکزیک، کلمبیا، سودان، شیلی، هندوراس و کاستاریکا این محصولات کشت می‌شود. در گزارش مشابهی که سال 2005 ارائه شد، ایران ازکشورهای تولید کننده محصولات تراریخته بود اما امروز اثری از نام ایران در این گزارش دیده نمی‌شود. علاوه بر این، در هشت کشور پیشرفته صنعتی از جمله آمریکا، اسپانیا، پرتغال، کانادا، استرالیا، جمهوری چک و اسلواکی هم این محصولات کشت می‌شود.

وقتی برای نخستین بار این محصولات در آمریکا کشت شد، منتقدان و مخالفان ادعا کردند این فناوری فقط برای کشورهایی مانند آمریکا مناسب است. اما امروزه حتی در کشورهایی مانند بورکینافاسو نیز کشت محصولات تراریخته مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین می‌توان نتیجه‌گیری کرد این فناوری هم برای کشورهای صنعتی مفید است و هم برای کشورهایی که در حال توسعه هستند.

ژنتیک، فناوری پیشرو در کشاورزی

به گفته قره‌یاضی، در طول تاریخ کشاورزی هیچ فناوری نداریم که به این سرعت مورد پذیرش قرار گرفته باشد. وقتی نخستین بار از تراکتور صحبت شد، حدود یک قرن طول کشید تا مردم توانستند از آن استفاده کنند. معمولا هر فناوری به یک زمان طولانی نیاز دارد تا مورد پذیرش قرار گیرد. در حوزه کشاورزی فقط مهندسی ژنتیک بوده که توانسته است به این سرعت مورد پذیرش عمومی قرار گیرد.

در بسیاری از کشورها نوع غیرتراریخته محصولاتی که نوع تراریخته آن وجود دارد یافت نمی‌شود. سویا، کلزا، پنبه، ذرت و یونجه از محصولاتی است که فقط نوع تراریخته آن کشت می‌شود. بر اساس گزارش اعلام شده درباره آخرین وضع محصولات تراریخته در دنیا، 79 درصد کل سویای دنیا تراریخته است. یعنی فقط 21 درصد کلزای تولیدی در دنیا غیر تراریخته است که در مازندران و نپال کشت می‌شود و در همانجا هم مصرف می‌شود.

مدتی پیش وزیر کشاورزی بنگلادش در اقدام نمادین به 20 کشاورز از 20 ناحیه کشور تعدادی غشای بادنجان تراریخته هدیه داد و به این ترتیب مجوز کشت این محصول در کل کشور بنگلادش صادر شد. این کار می‌تواند پاسخ خوبی به منتقدان باشد.

گذشته از اینها باید توجه داشت محصولات تراریخته فقط در تامین امنیت غذایی نقش ندارد بلکه در حفظ محیط زیست نیز تاثیرگذار است. با کشت محصولات تراریخته 479 میلیون کیلوگرم در مصرف ماده موثره حشره‌کش‌های شیمیایی صرفه‌جویی می‌شود که این هم به سود کشاورز و مصرف‌کننده است و هم می‌تواند به کاهش آلودگی محیط زیست کمک کند.

از آنجا که امروزه بیشتر محصولات اساسی موجود در بازار تجاری کشورهای در حال توسعه و کشورهای صنعتی از نوع تراریخته است، پیش‌بینی می‌شود در آینده‌ای نزدیک آهنگ رشد سطح زیر کشت محصولات تراریخته کندتر شود. چراکه دیگر جایی برای کشت محصولات تراریخته وجود ندارد. قره‌یاضی اظهار امیدواری کرد بتوان با حمایت وزارت کشاورزی برای بار دوم محصولات تراریخته در کشور تجاری‌سازی شود.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش