تاثیر جغرافیا بر راه و رباط

پس دست به ساخت بناهای بین‌راهی و حتی درون‌شهری زدند که در آنها امنیت و رفاه نسبی برای مال‌التجاره مسافرین و تجار را فراهم آورد. این بناها کاروانسرها یا مهمانسراهای گذشته بوده‌اند و رشد آنها با توجه به اوضاع اقتصادی جامعه، امنیت سیاسی و اجتماعی که با اوضاع معیشتی مردم ارتباط مستقیم داشته، متغیر بوده است کاروانسراها در دوره‌هایی مثل سلجوقیان، ایلخانان و صفویه بویژه در مسیرهای تجاری بویژه اصفهان به خلیج فارس و غرب به شرق کشور قرار داشتند.

از میان اطلاعات به دست آمده از سفرها، سفرنامه‌‌نویسان‌‌ بزرگی چون ناصرخسرو، تاورنیه، اولویه و شاردن، کاروانسراها به دو دسته تقسیم شد؛ کاروانسراهای شهری و بین‌شهری (میان راهی). این کاروانسراها، گرچه از لحاظ موقعیت مکانی متفاوت بوده‌اند، اما کارکردهای کاملا مشابهی داشته‌اند.

کاروانسراهای شهری به کاروانسراهایی اطلاق می‌شد که یا بخشی از بازار بزرگ مسقف شهری محسوب می‌شده یا کاروانسراهایی که در کنار دروازه‌های اصلی شهر ساخته می‌شده و تجار و بازرگانانی که از هر دروازه وارد می‌شده‌اند در آن اسکان می‌یافتند. اما کاروانسراها یا مهمانسراهای بین‌راهی در فواصل معینی که تقریباً مسافتی را که یک کاروان در یک روز طی می‌کرد، قرار داشت. بر مبنای موقعیت جغرافیایی منطقه و اهمیت مسیر تجاری، کاروانسراهای بین‌راهی سبک معماری متفاوتی داشتند و البته باید گفت که در این کاروانسراهای میان‌راهی، مسافران و تجار در کنار هم قرار می‌گرفتند.

معماری کاروانسراهای میان‌راهی

سبک معماری و ساختمان‌سازی کاروانسراها در ایران تقریباً از یک شکل و ظاهر یکسان تبعیت می‌کند که در پاره‌ای موارد بنابر دلایلی دارای تفاوت‌هایی هستند که مربوط به نوع آب و هوا و منطقه جغرافیایی است اما به طور کلی کاروانسراها به شکل مربع یا مستطیل هستند و در زمینی وسیع ساخته می‌شود که در اغلب موارد با مصالحی از جنس آجر و سنگ و در یک طبقه بنا می‌شوند.

کاروانسراها دارای محوطه‌ای باز در قسمت مرکزی هستند که در اطراف آن اتاق‌ها یا حجره‌هایی وجود دارد که با حیاط مرکزی موازی است. این کاروانسراها از خارج و با فاصله زیاد شبیه یک قلعه عظیم هستند و برج‌های چهارگوش و سنگری بالای هر یک از آنهاست. در قسمت دیوار خارجی حجره‌ها دارای طاقچه یا سکوهایی هستند که از زمین ارتفاع داشته که افراد در هوای گرمتابستان جهت استراحت از آن سود می‌بردند. ابعاد هر حجره حدود پانزده قدم است. برای ورود، باید از پله بالا رفت و از دری که به طرف محوطه مرکزی باز می‌شود، وارد شد. سکوهایی در کاروانسراهای ممتاز در دیوار خارجی قرار گرفته که برای خواب در شب‌های زمستان بتوان از آنجا به حجره‌ها وارد شد. در عقب این حجره‌ها تا حد دیوار خارجی اصطبل طویل و گرمی در تاریکی برای چارپایان تعبیه شده است و همه درهایی که در هر گوشه محوطه هستند به طویله راه دارند.

سبک معماری کاروانسراها در اقلیم‌های متفاوت:

با توجه به چهار فصل بودن و متغیر بودن وضع آب و هوایی سرزمین ایران معماران متبحر ایرانی برای تطبیق بنا با نوع آب و هوای منطقه تمام تلاش خود را به خرج داده‌اند و یک معماری اصیل و کاربردی را به کار گرفته‌اند تا نیازهای افرادی را که در کاروانسراها اقامت می‌کرده‌اند، تأمین کنند به همین دلیل با نگاهی گذرا در اقلیم‌های مختلف سبک‌های معماری در مناطق مختلف را بررسی می‌کنیم.

منطقه کوهستانی

در مناطق کوهستانی برای مقابله با سرمای شدید و زمستان‌های طولانی بیشتر کاروانسراها فاقد حیاط مرکزی بوده‌اند و به جای یک حیاط، یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان‌های سراسری به منظور نگهداری چارپایان بوده است. خصوصیات کالبدی این‌گونه کاروانسراها که بر اثر شرایط اقلیمی و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شکل گرفته به این ترتیب بوده است:

1- نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاق‌ها کم است. خصوصاً ارتفاع اصطبل‌ها تا احتیاج به سوخت به حداقل برسد.

2- قرار گرفتن تالار مرکزی یا اتاق‌ها در وسط ساختمان و قرار گرفتن اصطبل‌ها در اطراف به عنوان فضای حائل بین آن دو تا محیط گرم‌تر شود.

3- فضای بخاری یا آتشدان در این کاروانسرا نسبت به باقی کاروانسراها بزرگ تر و با اهمیت‌تر است و یک آتشدان بزرگ در تالار مرکزی برای استفاده عموم مردم و یک بخاری کوچک برای اصطبل که در مواقع ضروری و سرمای شدید آماده می‌شده از ضروریات در این کاروانسراها بوده است.

نواحی گرم و خشک

مهم‌ترین مسئله در مسیرهای گرم و خشک تأمین آب آشامیدنی کاروانسرا‌ها و همچنین در امان ماندن از گرمای سوزان بوده که معماران مخصوصاً در دوران صفوی با طراحی ویژه ابنیه از عهده این مهم برآمده‌اند. در دوره صفویه مسیرهای منتهی به خلیج فارس بسیار پراهمیت بود. پس بیشترین کاروانسراها با معماری خاص و متفاوت در این مسیرها ساخته می‌شدند.

این کاروانسراها بدون حیاط مرکزی به شکل چلیپایی با گنبد مرکزی ساخته شده‌اند که طراحی داخلی آنها به گونه‌ای است که هوای کاروانسرا را تهویه و خنک نگه می‌دارد. این شیوه معماری در دوره صفویه با معماری چهار ایوانی تلفیق شده، ترکیبی جدید ایجاد کرده است که در بخش عمده مسیر بندرعباس ـ لار از آن استفاده شده است. سیلو افیکوئورا، سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس بزرگ ویژگی‌ کاروانسراهای این مسیر را بخوبی شرح داده است و در بخشی از سفرنامه خودش آورده: «کاروانسرای گچین و همچنین دیگر کاروانسراهای بین بندر لار ساخته شده است که از لحاظ ساختمان با آنچه از لار به بعد دیده می‌شود، متفاوت است. این کاروانسرا به شکل قسمت پیش‌آمده با رواق کلیسایی ساخته شده است و در چهار طرف، در و در وسط گنبدی دارد که بهترین قسمت ساختمان محسوب می‌شود. این گنبد بادهایی را که موجب خشکی ساختمان نمی‌شود و در دو قسمت عمده سال مورد نیاز است به سوی خود می‌کشد، کاروانسرا از دور مکعب شکل است و از سطح زمین بلندتر ساخته شده تا شتران و دیگر حیوانات وارد ساختمان نشوند و زیر گنبد یک تالار عمومی است که همه می‌توانند برای خنک شدن و استراحت از آن بهره‌مند شوند.

کاروانسرای یونگی در نزدیکی بندرعباس و کاروانسرای موخ احمد که در دوره صفویه ساخته شده‌اند از این نوع معماری تبعیت کرده‌اند.

کرانه‌های شمالی

تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این سواحل بارندگی زیاد با شرایط آب وهوایی معتدل، جمعیت زیاد و نزدیک بودن مراکز جمعیت، از جهتی باعث شده تا به کاروانسراهای بین‌راهی به تعداد بسیار نیازی نباشد. بیشتر کاروانسراها در این منطقه در مسیر بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است.

کاروانسراهای این منطقه به تبعیت از مناطق گرم و خشک بوده است یعنی به صورت بنایی با حیاط مرکزی وفضای محصور که امکان کوران هوا داخل اتاق‌ها و اصطبل‌ها را کاهش می‌دهد که از لحاظ اقلیمی چندان برای این منطقه مطلوب نیست ولی از جهت ایمنی در برابر مهاجمان و راهزنان، فرم بسته و در نهایت محصور کاروانسرا منطقی و صحیح می‌باشد و محل استقرار مسافران در ایران بوده است. در این منطقه نوسان درجه حرارت طی شبانه‌روز و همچنین طی سال نسبت به مناطق مرکزی ایران بسیار کمتر است و لذا این ایوان‌ها همیشه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.کاروانسرای لات از نوع چهار ایوانی در 28 کیلومتری جنوب رشت مربوط به دوره قاجار با این معماری ساخته شده است.

کاروانسراهای درون‌شهری

کاروانسرا یکی از ارکان مهم بازار در گذشته بوده است، چرا که محلی برای اسکان و خرید و فروش مال‌التجاره تجار و بازاریان بوده است. در ساخت کاروانسراهای بازاری علاوه بر این که پادشاهان و حکام اقدام به ساخت این ابنیه می‌کرده‌اند افراد بزرگ ثروتمند جامعه که دارای نامی بوده‌اند اقدام به ساخت این بناها در کنار بازار و به عنوان بخش مهمی از بازار کرده‌اند و حتی نام خود را روی آن گذاشته‌اند. مانند کاروانسرای میرزا صادق ـ رئیس مالیه در بازار تبریز ـ که در کنار آن مسجد و مدرسه‌ای را هم ساخته است. کاروانسراهای بازاری علاوه بر آن که نام سازنده آن را بر خود می‌گرفته است، نام ونشان خود را از اجناس و کالاهایی که در آن به فروش می‌رسید یا افراد شهری یا روستایی که در آن وارد می‌شدند را نیز به خود می‌گرفته است و با آن نام‌ها شناخته می‌شده‌اند.

در کتابخانه موزه بریتانیا طوماری وجود دارد که در اواخر سلطنت صفویه نوشته شده است و در آن شرح 40 کاروانسرای باقیمانده از زمان شاه‌عباس و جانشینان او آمده است که به اختصار بخشی از آن را آورده‌ایم:

کاروانسرای شاه در چهار سوی قیصریه است در برابر ضرابخانه، کاروانسرا را شاه‌عباس ساخته است و در آن کاروانسرا تیمچه کوچک، به معنی کاروانسرای کوچک نزدیک به صد حجره بالا و پائین دارد و در آن کاروانسرا سوداگران بسیار می‌آیند و هستند، مثل سوداگران تبریز و اردبیل و در آنجا بالاخانه‌هاست که اکثر زرگر، میناتراش و حکاک که جواهرات می‌تراشند و ملک‌التجار در کاروانسراها می‌نشینند و در آن کاروانسرا در هر شب با سه، چهار آدم تشکیل می‌دهد. اما نام‌های بعضی از کاروانسراها به ترتیب، کاروانسرای طویله، کاروانسرای محمدعلی بیگ، انارفروشان، عربان، محمودبیک، کله‌پزان، قزوینیان، جارجی باشی اردستانی‌ها، مهابادیان و... است. این اسامی براساس کالا یا افرادی که در آن به تجارت می‌پرداختند نامگذاری شده‌اند.آوی نویسنده کتاب محاسن اصفهان ضمن شرح بازار مظفریه به توصیف کاروانسراها نیز می‌پردازد:

در این بازار چهارصد باب دکان و حجره وجود دارد که با آجر و گچ بنا شده و داخل آن چهار کاروانسرای بزرگ مجهز به حجره‌هایی برای استراحت مسافران و افرادی که برای معامله و خرید و فروش به داخل بازار می‌آمدند. اصطبل جهت نگهداری حیوانات در مسجد یک سقا یه معمور وجود داشت. این بازار دارای شش دروازه با اسامی محکم و استوار برای انجام معاملات بازرگانان و تجاری که از نقاط دور و نزدیک به اینجا می‌آمدند، بود.

فاطمه هاشمی‌هزاوه

پی‌نوشت

1ـ مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران ،ج5، ص534، نشر نگاه، 13822ـ اولویه، سفرنامه اولویه، محمد طاهر میرزا، ترجمه غلامرضا ورهرام، ص44، نشر اطلاعات، تهران، 13713ـ جورج ناتائیل، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامرضا وحید مازندرانی، ص266، نشر علمی و فرهنگی تهران، 1380 4ـ کیانی، محمدیوسف و کلایس و افرام، فهرست کاروانسراهای ایرانی، ج1، نشر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، تهران، 13665ـ بررسی تاریخی، سیاسی، اجتماعی اسناد بندرعباس، صفحه 223، حسن حبیبی و محمدباقر وثوقی، نشر بنیاد ایرانشناسی.6ـ دن گارسیا فیگوئرا، سفرنامه فیگوئرا، غلامرضا سمیعی، نشر نو ،1363، تهران7ـ شازدن، اقبال یغمایی سفرنامه شاردن، ج5، ص1901 نشر توس، تهران، 13728ـ حسین ابن محمدبن ابی‌الرضا، ترجمه محاسن اصفهان، اهتمام عباس اقبال آشتیانی، نشر سهامی چاپ، ص 54 ، تهران، 13659ـ ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، تصحیح سیدمحمد دبیرسیاق، نشر سخن، تهران، 137010ـ حسن نزاقی خاندان غفاری کاشان، نشر فرهنگ ایران زمین، ص16، تهران، 1353.