بازار اراک، معماری فاخر عصر قاجار

در این میان بازارهای ساخته شده در عصر قاجار و از همه مهم‌تر بازار اراک به عنوان یکی از شاهکار‌های معماری این دوره جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنر و معماری و حتی تاریخ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران دارد. طرح و نقشه منحصر به فرد، تزئینات و کاشیکاری‌های زیبا، برخورداری از اجزا و ارکان یک بازار از قبیل راسته، سرا و...، ملحقات معماری ممتاز و فاخر از جمله کاروانسرا، مسجد و... ویژگی‌ها و مشخصات منحصر به فرد این اثر فاخر عصر قاجار است. جالب اینجاست که بخشی از هویت نه شهر اراک امروز و نه سلطان‌آباد دیروز، بلکه عراق عجم دیروز و استان مرکزی امروز معطوف به این بنای بی‌نظیر است. نوشتار حاضر درصدد است درخصوص این معماری ممتاز عصر قاجار تاریخ، کارکردها و اهمیت آن، طرح و نقشه، الگو گرفته‌ها و الگو داده‌ها، اجزا و مصالح ساخت، تزئینات و... و از درون متون تاریخی و نوشته‌های بازمانده از ایران این دوره، آن را به بحث و بررسی بگذارد. بی‌تردید یافته‌های پژوهش می‌تواند زوایای جدیدی از معماری ارزشمند عصر قاجار را روی محققان، پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ هنر و معماری ایران بگشاید و خود تایید دیگری بر شکوه و عظمت معماری این دوره از تاریخ ایران باشد.

در ساده‌ترین تعریف، بازار عبارت است از مکانی که خریدار و فروشنده با یکدیگر برخورد می‌کنند یا محل برخورد و تماس عرضه و تقاضا را بازار می‌گویند. بازار نیز در هر گذر، دسترسی به اماکن مسکونی را امکان‌پذیر کرده و دارای امکاناتی نظیر آب‌انبار و سقاخانه است. بازار اراک دارای یک محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر و یک محور شرقی ـ غربی به طول 600 متر و عرض 5 متر بود که در حال حاضر قسمتی از بازار‌های شرقی و غربی تخریب شده‌اند. این بازار به 4 دروازه اصلی شهر به صورت مستقیم مرتبط می‌شده است. در هر گذر از بازار 50 مغازه است که عرض هر مغازه به 4 متر می‌رسد. همچنین در طراحی بازار 20 سراچه و تیمچه در نظر گرفته ‌شده که تواما علاوه بر نقش اقتصادی، دارای نقش اجتماعی نیز بوده‌اند. اصناف بازار، مسگرها، کفاش‌ها، سراج‌ها، پشم‌فروش‌ها، فرش‌فروش‌ها و خواربارفروش‌ها بودند که به صورت دسته‌بندی استقرار یافتند. بازار محل اجتماع، محل داد و ستد، کانون شورش‌ها و اعتصاب‌ها، سیاستمداری‌ها، محل پخش اطلاعات، مراوده، آشنایی و گاهی اوقات نقش مکانی امنیتی را نیز ایفا می‌کرده است. در جشن‌ها، بازار را چراغانی، آینه‌بندی و آذین‌بندی می‌کردند. بازار اراک دارای 2 محور شمالی ـ جنوبی به طول 850 متر است که به طور کاملا مستقیم در مرکز شهر قدیمی سلطان آباد واقع شده‌ که سقف بازار از طرف جنوب تا یکصد متر (یک‌گذر) 2 طبقه بوده و ارتفاع سقف آن 8 متر است. ولی در سال‌های گذشته به علت بی‌توجهی مسوولان قسمتی از سقف ابتدای آن فرو ریخته و سردر زیبای آن زمان ساختمان بانک ملی شعبه بازار از بین رفته‌است. این بخش با سنگ‌نوشته و تاریخ بنای آن علاوه بر شکوه و زیبایی، سند انکارناپذیر بنا و ماده تاریخ آن بود. بازار یکی از فضا‌های شهری مهم بوده‌ است که در بیشتر شهر‌ها در گذشته به طور معمول از مهم‌ترین دروازه شروع می‌شده و تا میان شهر یا تا دروازه دیگر امتداد پیدا می‌کرده است. غالبا بیرون شهر و در محوطه‌ای کنار دروازه، بازاری موقت شکل می‌گرفت که برای خرید و فروش کالا‌های ارزان قیمت و چارپایان بود. درخصوص شکل‌گیری بازار، بازارها معمولا از یک یا چند دروازه مهم ارتباطی شهر حداقل تا مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع یا میدان شهر و در مواردی پس از عبور از مرکز شهر تا دروازه دیگر شهر امتداد می‌یافته‌اند. اغلب بازارهای شهری دارای شکلی خطی و ممتد هستند. بخشی از بازارها به صورت طراحی‌ شده ساخته می‌شوند، اما حتی اقدامات مزبور مانع رشد و توسعه بازار در مراحل بعدی نمی‌شده است. بر طول قامت کشیده و بلند بازار 2 بازوی عمودی از شرق به غرب در محل تلاقی چهار سوق با سقف و گنبد مرتفع بنای چهار راهی بازار را کامل می‌کند؛ صلیبی که روزگاری بر دوش مسیح برای بشارت مردمان و هدایت آنان مژده حیات جاودان می‌داد.

الف: طرح و نقشه بازار

مجموعه بازار اراک هنگام تاسیس شهر اراک (سلطان آباد) در اوایل قرن 13 هجری به امر سپهدار، والی شهر براساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده‌است و برخلاف بازار‌های دیگر، مسیر‌های آن نه آزاد و منحنی بلکه مستقیم و هندسی است. راسته بازار با گذر‌های متعددی که آن را قطع می‌کند، ستون فقرات بافت شطرنجی شهر را می‌سازد.

نگاهی خردمندانه به ترکیب بنای بازار گویای این واقعیت پنهان است که این مجموعه به چند منظور در قالب یک شهر جدید پدیدار می‌شود تا پاسخگوی نیازهای اولیه مردم این منطقه باشد. نخستین انگیزه بنای شهر را اگر در مساله نظامی و تامین امنیت حوزه استحفاظی فرض کنیم برای اسکان سپاه دوازده هزار نفری سپهدار قاجاریه بود.

ب: اجزای بازار

از جمله عناصری که جزو نیاز بازار بوده شامل قهوه‌خانه و شربت‌خانه و چایخانه است که اغلب آنها از بین رفته‌اند. خوراک‌پزخانه، محلی برای غذا، مساجد کوچک، حمام و... چون کسبه بازار مومن و مسلمان‌ترین مردم شهر بوده‌اند در تمام قسمت‌های بازار این عناصر قرار داشته‌اند. اما عناصر مختلف بازار عبارتند از: 1ـ راسته (اصلی‌ترین عنصر بازار) 2ـ رسته 3ـ دالان 4ـ سرایاخان 5 ـ خانبار (محل انبار کالا) 6 ـ تیم یا تیمچه 7 ـ قیصریه 8 ـ دکان 9 ـ چهار سوق.

ج: کارکرد بازار

اهل بازار نخست به آموزش، کتاب، تجارت و بیع و شراع می‌پرداختند و پس از آگاهی به مسائل تجارت به امر تجارت مشغول شدند.

وضع اقتصادی یا جنبه بازرگانی این شهر و تشکیلات مربوط به آن با ساخت و کار بازار سر پوشیده و بزرگی که در جای خود به شرح کوتاهی درباره آن خواهیم پرداخت از اهمیت بالایی برخوردار بوده و است. در بنا و تشریفات بازار، حرفه‌ها نوعا تقسیم شده و هر پیشه‌وری به پیشه‌وران مخصوص و محل مربوط به آن تعلق دارد مثل بازار کفاش‌ها، آجیل‌فروش‌ها، بزازها، مسگرها و.... بازرگان و سوداگر ایرانی باید در جایی مقام داشته باشد که خریدار بتواند به آسانی کالای او را با آنچه دیگران عرضه می‌دارند، مقایسه کند و وضع استثنایی و انحصاری آن باعث فریب و گمراهی نشود. گردآوری کالاهای مشابه در دکان‌‌های نزدیک به هم در یک بازار با تیم و سرای مشخص معلول همین نظام خاص پیشه‌وری و سوداگری ایرانی است. بافت اقتصادی شهر را بازار به وجود می‌آورد. مهم‌ترین خصوصیت مرکزی شهر اسلامی، نقش ساماندهی بازار در امور اقتصادی و مالی شهر است. این نهاد با خرید و فروش و تولید و پیشه‌وری گسترده به صورت مرکز رهبری امور اقتصادی و مالی شهر در آمده‌است و این اعتبار حتی به عنوان جایگاه محوری سیاست و مذهب نیز محسوب می‌شود. بازار محله مرکزی معاملات شهرهای بزرگ امروز است؛ اما حتی امروزه دارایی و نفوذ مالی آن در معرض دید قرار نمی‌گیرد. میان بخش‌های مختلف اقتصادی و مالی بازار و نوع ساختار بنا و معماری آن بتدریج و با گذشت زمان هماهنگی معقولی برقرار شده‌است. نقش اجتماعی و اقتصادی بازار به طور کلی برای سامان‌ دادن مرکز تجارت یک شهر یا ناحیه در نظر گرفته شده است. وجود چنین جایگاه با عظمتی از 200 سال پیش در چنین شهر نو بنیاد و باشکوهی موجب جلب مشتری‌های فراوانی از شهر‌ها و روستا‌های اطراف شد و به این وسیله جاذبه مهمی شد برای جلب و جذب خریداران، فروشندگان و افرادی که می‌خواستند به کار تجارت بپردازند یا کالا‌های خود را به پول یا کالای دیگری تبدیل کنند. وجود بازار وسیع و گسترده‌ای مانند بازار اراک از سازوکار‌های مورد نیاز بناهای تجاری مانند انبار و محل نگه‌داری و تخلیه کالا و مرکز فروش و سرا‌ها و تیمچه‌های مخصوص آن برخوردار بود و از این جهت می‌توانست پاسخگوی امور تجاری باشد و مبادلات کالا را برای خریداران و فروشندگان به آسانی فراهم سازد. از این رو این محل به تنهایی می‌توانست عامل بسیار مفید و سازنده‌ای برای جلب خریداران و فروشندگان داخلی و خارجی باشد. چنان‌که مشاهده می‌شود پس از گذشت زمانی نه‌چندان دور بازار اراک جایگاه خود را در تجارت و بازرگانی در سطح ایران و جهان باز می‌کند و در صدور کالاهایی چون خشکبار، صنایع‌دستی مخصوصا فرش‌های دستباف نقش خود را پیدا می‌کند.

د : آموزشی(علمی و فرهنگی)‌

گویند سال‌های نخستین افتتاح شهر سلطان‌آباد( اراک ) رسم چنین بوده‌است که بامدادان اهل بازار پیش از آن‌که دکان‌های خود را بگشایند و قبل از آن‌که وارد بازار شوند، ابتدا به مدرسه سپهداری می‌رفتند و پس از آموختن آداب و رسوم تجارت به محل کسب و کار خود می‌آمدند. مکان‌های آموزشی، حوزه علمیه و مدارس به عنوان بناهایی محسوب می‌شوند که کنار بافت اصلی بازار دیده می‌شوند که از لحاظ موقعیت مکانی یا در بافت اصلی بازار مثلا در گذر اصلی و چهارسو قرار گرفته مثل بازار اراک و مدرسه سپهدار در محل چهارسو یا در گذرهای فرعی و خارج از بافت بازار مثل مدرسه طوطی در گذر‌های فرعی بازار اراک و حوزه علمیه در خیابان محسنی و کنار بازار تایر، تعداد مدارس و حوزه‌های علمیه به قدری زیاد است که باعث رونق شهر و بازار شده و نیز باعث تغییر عرضه نوع خاص کالا در بازار می‌شود.

هـ : کارکردمذهبی

بازار و مسجد کنار سایر عناصر از اساسی‌ترین اجزای یک شهر بوده و هستند. بازار و مسجد در شهرهای اسلامی چنان با یکدیگر آمیخته شده‌اند که گاهی نمی‌توان یک بازار بدون مسجد را بازاری واقعی محسوب کرد و بازاریان با این عامل در کنار به جاآوردن فرضیه نماز، روحیه اجتماعی خود را حفظ کرده و کنار نماز اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی روز را هم مورد بررسی و بحث قرار می‌دهند. اطلاع از اوضاع اجتماعی و سیاسی هم از مهم‌ترین وظایف نمازگزاران در محیط بازار است که نهایتا منجربه کمک به قشر کم درآمد، اتحاد و همکاری در برپایی برخی مراسم و واکنش به اوضاع سیاسی و اعمال دولت مرکزی و... می‌شود.

حتی نوع کالای فروخته‌شده بخش خاصی از بازار تحت تاثیر مسجد واقع می‌شود (مهر، سجاده، گلاب، عقیق انگشتری و تسبیح). بازاریان پس از گشودن در‌های مغازه و تجارتخانه به خواندن قرآن و دعا می‌پرداختند و پس از آن به خرید و فروش مشغول می‌شدند. مراسم سوگواری سید‌الشهدا(ع) در سراچه‌ها و تیمچه‌ها و بر حسب نوع برگزارکنندگان آن (گروه‌های صنفی مجاور) برپا می‌شده است.

و : کارکرد سیاسی

با توجه به کارکرد سیاسی بازار ، در بسیاری مقاطع زمانی به عنوان یک وزنه تعادل در مقابل حکومت نقشی ارزنده داشته و به دنبال تعارضات در مقابل حکومت وقت توسط علما و روحانیون و بازاریان سبب شد که جبهه متحدی بین روحانیون و بازاریان ایجاد شده و روز به روز مستحکم‌تر شود و با تعطیلی‌های پی‌درپی نقشی فرعی و تکمیل‌کننده در وقایع تاریخی بازار داشته باشند. بدین ترتیب نمی‌توان بازار را فقط یک مکان تجاری محض و تک‌بعدی دانست، بلکه باید آن را پیکره‌ای مرکب از مسائل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی دانست.

نتیجه‌گیری

بازارها چه در دوره اسلامی و چه قبل از ظهور اسلام در ایران، بخش اساسی و بافت مرکزی و اصلی شهر را تشکیل می‌داده‌اند. بازارها علاوه بر این‌که محل خرید و فروش کالا‌های مورد نیاز عموم مردم بوده‌اند، در حقیقت کارگاه‌های تولیدی کشور هم به شمار می‌رفته‌اند. در مجموعه بازار، مسجد، بارانداز، کاروانسرا، آب انبار، سقاخانه، حمام و.... از جمله اماکنی بوده‌اند که اجزای بازار را تشکیل می‌داده‌اند. درآمد موقوفات و اجاره حجره‌ها و مغازه‌های وقفی، صرف امور اقتصادی مساجد می‌شد و از جنبه سیاسی و اقتصادی، بازار مرکز تصمیم‌گیری‌های مهم و همچنین محل امداد و کمک به درماندگان بوده است. آب و هوای حاکم بر شهر بهترین نوع هنر و معماری و مصالح را در ساخت بازار فراهم ساخته است. مصالح غالب به کار رفته در ساخت بازار آجر با ملات گچ و آهک و خاک رس بوده است و برای استحکام بیشتر از تیر‌های چوبی استفاده می‌کرده‌اند و همه این عوامل مجموعه تاریخی بازار اراک را که نمونه ارزشمندی از شهرسازی اوایل قرن 13 است، مقدر ساخته است. عمده حجره‌ها در راسته‌های بازار قرار دارند. در مرکز هر گنبد نورگیری تعبیه شده است که کار هواکش را انجام می‌دهد و کارگاه‌های تولیدی، باراندازها، انبارها و بازارچه‌های اختصاصی در سراها هستند. در طرفین بازار به فواصل حدود 50 متر از یکدیگر سراهایی ساخته شده‌اند که به فروش کالا و ارائه خدمات می‌پرداختند از جمله می‌توان به سرای کاشانی و سرای گلشن اشاره کرد.مجموعه بازار اراک در تاریخ 10‌/‌8‌/‌1355 به شماره 1285 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

هدیه انصاری

منابع:

1ـ پیرنیا، محمدکریم، معماریان، غلامحسین، آشنایی با معماری اسلامی ایران، موسسه فرهنگی سروش دانش، شماره انتشارات 7362. 2ـ حسینی، رضا، هنر ومعماری ایران و جهان. 3ـ سربندی، علی، اراک از ژرفای تاریخ، نشر ذهن‌آویز. 4ـ کیانی، محمدیوسف، معماری ایران دوره اسلامی فهرست بنا‌های مجموعه بازار اراک قدمت قاجاریه، ثبت تاریخی 1285‌/‌3 . 5 ـ مخلص، محمدعلی، سلطانزاده، حسین، ولفرام کلایس، مهین، علیرضا، ورش، مارتین چارلز، فضا‌های معماری و شهری در نگارگری ایرانی، جلد دو، تاریخ نشر 1368. 6ـ احمدی، محمدمهدی (مدیر مسوول)، فاضلی، نعمت‌الله (سردبیر)، انجمن علمی، فرهنگی و هنری استان مرکزی، مجله راه دانش، شماره مسلسل4. 7ـ‌ اصلاحی، لیلا، پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری پویایی بافت قدیم شهر اراک با تاکید بر بافت تاریخی بازار اراک، 79ـ 78. 8ـ گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، میراث فرهنگی استان مرکزی، دفتر نهم، بناهای بازار، پخش آمل. 9ـ مصاحب، غلامحسین، دانشنامه جهان اسلام، جلد 2، 1360.