بدون تقویم هرگز

هیچ‌کس نمی‌تواند ادعا کند به تقویم نیازی ندارد. همه کارها و برنامه‌ریزی‌هایمان بر اساس تقویم انجام می‌شود. برنامه‌ریزی برای کار، آموزش، سفر و خلاصه برنامه‌ریزی برای هرکاری بر اساس تقویم پیش می‌رود و می‌توان گفت یکی از ده کاری که هر روز انجام می‌دهیم، نگاه کردن به تقویم است.

تقویم یک نوع زبان مشترک بین انسان‌هاست مانند زبانی که با آن گفت‌‌وگو می‌کنیم. همان‌طور که باید بر سر زبان گفت‌وگو با هم تفاهم داشته باشیم در تعیین تقویم که زبان مشترکی برای برقراری ارتباط و تعیین زمان است هم باید تفاهم داشته باشیم تا بتوانیم زبان یکدیگر را بخوبی بفهمیم و راحت‌تر با هم ارتباط برقرار کنیم. اگرچه تحولات نجومی اساس استخراج تقویم را تشکیل می‌دهد، اما مولفه‌های فرهنگی و‌‌ دینی و مذهبی نیز در تقویم ملل مختلف نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. در تقویم ما که تقویم شمسی یا خورشیدی است، هجرت پیامبر از مکه به مدینه مبنای تقویم است. علاوه بر پارامترهای نجومی که برای محاسبه روز، ماه و سال مورد استفاده قرار می‌گیرد، پارامترهای مختلف دیگری نیز در تهیه و تنظیم تقویم رسمی کشورها مورد توجه قرار می‌گیرد. در میان مردمی که از یک تقویم مشترک استفاده می‌کنند، تقویم زبان مشترک و به نوعی تعیین‌کننده هویت مردم است.

به گفته مهندس علی اکبر نیری، از کارشناسان مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، اگر بخواهیم تقویم‌های رایج در کشورها را در گروه‌های مختلف دسته‌بندی کنیم، شاید بتوان گفت ساده‌ترین دسته‌بندی یا تمایز بین تقویم‌های رایج در سطح دنیا براساس نوع سالی است که به عنوان یکی از واحدهای مهم و اصلی در تنظیم تقویم ملاک قرار می‌گیرد. بر این اساس تقویم‌ها را می‌توان به سه گروه اصلی تقویم‌های خورشیدی یا شمسی (Solar)، تقویم‌های قمری یا مهی (Lunar) و تقویم‌های ترکیبی یا به عبارتی تقویم‌های شمسی ـ قمری یا خورشیدی ـ مهی (Lunisolar) تقسیم‌بندی کرد.

نیری درباره چگونگی تنظیم تقویم‌های مختلف در این سه گروه می‌گوید: تقویم‌های خورشیدی بر اساس گردش زمین به دور خورشید و تقویم‌ها مهی براساس، گردش ماه به دور زمین تنظیم می‌شود. تقویم‌‌های خورشیدی ـ مهی هم ترکیبی از دو نوع تقویم قبلی هستند.

هفته در تقویم قمری ریشه دارد

به گفته نیری، در تقویم‌های قمری، تقویم بر اساس گردش ماه به دور زمین تنظیم می‌شود و بر این اساس یک دور گردش ماه به دور زمین معادل یک ماه است. با قرار گرفتن تعدادی ماه در کنار هم، واحد زمانی بزرگ‌تری تشکیل می‌شود که همان سال است. یک سال قمری 12 ماه دارد و هر ماه 29.53 روز طول می‌کشد. به عبارت دیگر، قرار گرفتن 12 ماه در کنار هم یک سال داریم که در مجموع حدود 354 روز و 8 ساعت و 49 دقیقه است. توالی ماه‌ها در یک سال قمری با سال شمسی تطابق ندارد.

نیری در پاسخ به این‌که کدام یک از این تقویم‌ها در مقایسه بهترین است می‌افزاید: نمی‌توان گفت کدام یک از این تقویم‌ها در مقایسه بهتر است. هرکدام از تقویم‌های خورشیدی یا مهی مزایای خاص خودشان را دارند. نخستین تقویم‌هایی که بشر از آن استفاده می‌کرد، تقویم‌های قمری بود. علت استفاده از تقویم‌هایی که بر مبنای گردش ماه به دور زمین تنظیم می‌شد این بود که تغییرات شکل ماه برای بشر واضح بود. ماه با هلال نحیفی آغاز شده و به‌تدریج به هلال نصفه می‌رسید و در نیمه ماه به شکل یک قرص کامل دیده می‌شد و بعد دوباره به‌تدریج باریک‌تر شده و در نهایت ماه نحیف به آخر می‌رسید و ماه جدید شروع می‌شد. برای کسانی که به آسمان توجه داشتند ماه معیاری بود که به وضوح در آسمان دیده می‌شد و در نتیجه تغییر شکل ماه راحت‌ترین ابزار برای تشخیص گذر زمان به شمار می‌آمد.

تربیع ماه نشان‌دهنده گذر هفته بود. از زمان ماه نو تا زمانی که ماه به شکل یک نیم‌دایره دیده می‌شد تقریبا هفت روز طول می‌کشید و پس از آن نیز یک هفته به طول می‌انجامید تا ماه به شکل یک قرص کامل دیده شود. به این ترتیب متوجه می‌شویم چرا یکی از واحدهای زمانی در تقویم هفته است. در حقیقت به همین علت است که ما در تقویم یک دوره زمانی یک هفته‌ای داریم. یا شاید بهتر باشد این طور بگوییم که واحد زمانی هفته در تقویم‌های مختلف برگرفته از تقویم‌های قمری است.

اندر مزیت‌های تقویم خورشیدی

نیری، یکی از مهم‌ترین مزیت‌ها یا خوبی‌های تقویم خورشیدی را تطابق این تقویم با فصل‌های مختلف سال می‌داند و می‌گوید: در تقویم‌های خورشیدی، شروع سال همواره در یک فصل مشخص قرار می‌گیرد. زمانی که استفاده از تقویم خورشیدی مورد توجه قرار گرفت، کشاورزان به دنبال تقویمی بودند که بتوانند به کمک آن راحت‌تر برای کارهایشان برنامه‌ریزی کنند و به این ترتیب متوجه شدند این تقویم که با فصل‌ها تطابق دارد برای کارشان مناسب‌تر است.

اگرچه تنظیم تقویم خورشیدی در مقایسه با تقویم قمری سخت‌تر است، اما مزایای بیشتری دارد و همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین مزیت‌های آن هماهنگی با فصول است. تنظیم تقویم قمری راحت‌تر است و به همین دلیل بشر اولیه ابتدا تقویم قمری را مورد توجه قرار داد و نخستین تقویم‌هایی که بشر از آن استفاده می‌کرد نیز بر مبنای حرکت ماه به دور زمین تنظیم می‌شد.

گاهشماری‌هایی از نوع خورشیدی ـ مهی

بعضی از گاهشماری‌ها ابتدا قمری بود و بعدها با توجه به این که خواستند از مزایای تقویم شمسی نیز در تقویم‌های قمری استفاده کنند در این گاهشماری‌ها تغییراتی ایجاد شد. به این ترتیب تقویم‌های شمسی ـ قمری تنظیم شد. این کارشناس مرکز تقویم درباره ویژگی مهم تقویم‌های ترکیبی می‌گوید: در این تقویم‌ها، اساس جلو رفتن ماه‌ها براساس گردش ماه به دور زمین است و در نهایت در این تقویم سعی می‌کنند طول سال را تا حد امکان به سال شمسی نزدیک کنند. مجموع روزهای 12 ماه قمری 354 روز و 8 ساعت و 49 دقیقه است.

سال قمری با سال شمسی که 365 روز و 5 ساعت و 49 دقیقه است، 10 روز و 21 ساعت اختلاف دارد. مجموع این روزها در هر دو یا سه سال برابر یک ماه است. به این ترتیب در تقویم‌های ترکیبی یا همان تقویم‌های شمسی ـ قمری هر دو یا سه سال یک ماه اضافه ایجاد می‌شود. در تقویم‌های ترکیبی از مزایای هر دو نوع گاهشماری استفاده شده و برای جبران اختلاف بین روزهای سال در این دو گاه‌شماری، هر دو یا سه سال یک بار ماه سیزدهمی به ماه‌های موجود اضافه می‌شود و به این شکل طول سال به 365 روز شمسی رسانده می‌شود. تقویم چینی و تقویم عبری از جمله تقویم‌های ترکیبی رایج در سطح دنیاست.

نیری درباره تفاوت تقویم رایج در کشورهای اسلامی این طور توضیح می‌دهد: تقویم رایج درکشورهای اسلامی از نوع هجری قمری است. البته ممکن است تقویم اصلی رایج در آن کشور هجری قمری نباشد، اما مناسبت‌ها و مراسم دینی و مذهبی بر اساس تقویم هجری قمری برنامه‌ریزی می‌شود. برای مثال در کشور سوریه از تقویمی شبیه تقویم میلادی با اسامی ماه‌های متفاوت به عنوان تقویم اصلی استفاده می‌شود و مناسبت‌های مذهبی بر اساس تقویم قمری برگزار می‌شود. در بیشتر کشورهای اسلامی و حتی در کشور ما نیز همین طور است. گرچه تقویم رسمی کشور ما تقویم هجری خورشیدی است، اما مناسبت‌ها و مراسم دینی و مذهبی بر اساس تقویم هجری قمری در تقویم لحاظ می‌شود و که برنامه‌های علمی و جهانی بر اساس تقویم میلادی تعیین می‌شود.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش