صدایی که شنیده نشد

تلاش ایران برای اعلام بی طرفی در این رویارویی بزرگ، به جایی نرسید و جزو صداهایی بود که اصلا شنیده نشد. از مدت‌های قبل روس و انگلیس با قراردادهای استعماری خود، ایران را بین خود تقسیم کردند و با آغاز جنگ و موقعیت سوق‌الجیشی کشورمان، محال بود که از تقویت منابع مادی و نظامی خود در این سرزمین چشم‌پوشی کنند. اول ماجرا با درگیری روس و عثمانی شروع شد و سه روز بعد، دوازدهم ذی‌الحجه 1332 احمد شاه فرمان بی طرفی ایران را صادر کرد. اما از همان ابتدا عثمانی‌ها بخشی‌های زیادی از آذربایجان تا میانه، کردستان، کرمانشاه، بروجرد و همدان را اشغال کردند. در آن زمان محمدرشاد‌خان پنجم سلطان عثمانی برای این‌که به ماجراجویی‌های خود مشروعیت ببخشد سعی کرد نبرد با روسیه را جنگ بین کفر و ایمان اعلام کند و حتی از سایر کشورهای مسلمان هم انتظار یاری داشت. از آن سو، روسیه نیز بی‌کار ننشست. قزاق‌هایی که در نزدیکی قزوین بودند و این شهر را تصرف کردند، آماده پیشروی به سمت تهران شدند. اوضاع بغرنجی برای مملکت به وجود آمده بود؛ از یک طرف نیروی نظامی متمرکز و قوی برای جلوگیری از تهاجم روس و عثمانی وجود نداشت و از سوی دیگر، شاه و دربار برای چگونگی مقابله با این مشکل در سردرگمی بسر می‌بردند. شاه از مدت‌ها قبل قصد و نیت خود را برای خروج از تهران اعلام کرده بود. تصمیمی که البته مخالفان زیادی داشت و بعد از بحث و گفت‌وگوی زیاد، شاه را از این تصمیم منصرف کردند. با توجه به فضای ضدروسی و انگلیسی در ایران، جامعه نسبت به نیروهای متخاصم درگیر با این دو کشور نگاه مثبت‌تری داشت و با توجه به این شرایط، جاسوسان آلمانی در اطراف و اکناف ایران بخصوص در بین عشایر و ایلات رفت و آمد داشتند و اخبار ضد انگلیسی را پخش می‌کردند. حتی طبق یکی از گزارش‌های موجود در اسناد وزارت داخلی، آلمانی‌ها 40 هزار قبضه تفنگ میان ایلات و عشایر توزیع کردند.

فشار روس و انگلیس بر دولت ایران و نادیده گرفتن بی‌طرفی، دست‌اندرکاران مجلس و دولت را برآن داشت تا برای مقابله با تبعات حضور نیروهای بیگانه، از تهران به قم مهاجرت کنند. از این‌رو مهاجرین در قم کمیته‌ای به نام کمیته دفاع ملی تشکیل دادند.

ملک‌الشعرا دراین باره چنین می‌نویسد: «روزهفتم محرم سال ۱۳۳۴ هـ . ق ( اواخر آبان ۱۲۹۴ ش ) شهر غلغله بود. نیروهای ژاندارمری دسته دسته سواره و پیاده در تک و تاز بودند، اسب و درشکه ناپیدا، تصمیم دولت که باید امروز شاه با هیات وزرا و درباریان و دفاتر و ذخایر از تهران عزیمت کنند در شهر طنین انداز، دربار شاهی پر ازدحام، کالسکه شاه را به دو اسب قوی گلگون بسته و سواران مستحفظ ردیف صف زده، آژان و ژاندارم از در اندرون تا در دروازه حضرت عبدالعظیم صف کشیده و خلاصه این که شاه می‌خواهد برود. کجا می‌خواهند بروند؟ به اصفهان.»

تهران بعد از انتشار این خبر در بهت و نگرانی به سر می‌برد. نمایندگان روس و انگلیس هم بی‌کار ننشستند و ضمن تهدید شاه مبنی بر این‌که در صورت خروج از تهران از سلطنت خلع خواهد شد، تضمین دادند که تهران را اشغال نخواهند کرد. از سوی دیگر، دولت را مجبور به استعفا کردند و شاهزاده عبدالحسین فرمانفرما که به نیروهای متفق تمایل داشت مامور تشکیل دولت شد. از این پس روند امور جاری به نفع متفقین شد. نیروهای قزاق به یازده هزار نفر افزایش پیدا کرد و ژاندارمری که اساسا نیروهای آن به آلمان‌ها گرایش داشتند منحل شد و به جای آن پلیس جنوب فعالیت خود را آغاز کرد.

ملیون ایران البته از پای ننشستند، در قم کمیته دفاع ملی را با حضور سلیمان میرزا، میرزا سلیمان میکده، میرزا محمد علی‌خان کلوپ و وحیدالملک تشکیل دادند. این کمیته نیروی نظامی قوی و منظمی نداشت و گروهی از ژاندارم‌ها و نیروهای چریک وظیفه دفاع از آن را به عهده داشتند که البته در مواجهه با نیروهای روس در قم شکست خوردند. مهاجران مجبور به انتقال تشکیلات کمیته به کاشان و اصفهان و در نهایت کرمانشاه شدند. کرمانشاه آن زمان در تصرف نیروهای عثمانی بود. ملیون حکومت موقتی تشکیل دادند که ریاست آن به عهده نظام‌السلطنه مافی والی کرمانشاه بود. سیدحسن مدرس مسئول عدلیه، میرزا قاسم صوراسرافیل مسئول پست و تلگراف، میرزا محمدعلی کلوپ (فرزین) مسئول امور مالیه و دارایی، ادیب‌السلطنه سمیعی مسئول امور داخلی، میرزامحمد خان مافی مسئول امورخارجه و عزالممالک اردلان مسئول فواید عامه انتخاب شدند.

گرچه با گسترش جنگ و هجوم بیگانگان به ایران و افزایش هیجانات عمومی علیه روس و انگلیس، هسته مقاومت نسبتا نیرومندی در کرمانشاه شکل گرفت اما اختلافات سیاسی همیشگی میان دو گروه اعتدالی و تندرو مجلس، بار دیگر در این عرصه نیز رونمایی کرد. از سوی دیگر در مورد نحوه ارتباط با نیروهای آلمانی و عثمانی به عنوان دو کشور متخاصم با روس و انگلیس نیز هماهنگی وجود نداشت. این دودستگی سبب شد تا در خانقین دولت موقت در مواجهه با نیروهای اشغالگر شکست بخورد.

حکومت موقت مهاجرین همراه نیروی عثمانی به بین‌النهرین رفت و در آنجا عثمانی‌ها حکومت مهاجرین را خلع سلاح و همه اسلحه و مهمات و پول‌هایی را که از طرف آلمان برای آنان ارسال شده بود، مصادره کردند. در پانزدهم اسفند 1295 نیروهای روس و انگلیس در کرمانشاه به‌هم پیوستند و شهر به اشغال نیروهای متفق درآمد.

حسین فخاری / جا‌م‌جم