سفر تلویزیونی نوجوانان به دنیای علم

طی صد سال گذشته در بسیاری از کشورهای جهان موزه‌ها، خانه‌های علم و باشگاه‌های تقویت خلاقیت و نوآوری نقش مهمی در کنار آموزش‌های رسمی ایفا کرده و استفاده از امکانات آنها برای مقاطع گوناگون تحصیلی رشد چشمگیری داشته است. این مراکز با امکانات ویژه نمایشی و محیط‌های آزادی که برای کسب تجربه شخصی و مهارت‌آموزی دارند، بهترین مکان‌ برای آموزش غیررسمی و آزاد برای گروه‌های دانش‌آموزی و حتی دانشجویی به شمار می‌رود. همه آنچه گفته شد می‌تواند دلایل خوبی باشد برای ساخت یک برنامه با رویکرد علمی ـ آموزشی. این روزها برنامه «چیستا» به سفارش گروه نوجوان شبکه دو سیما و با مشارکت مرکز علمی ـ تفریحی فن‌آموز و یکشنبه‌ها ساعت 18 و 45 دقیقه پخش می‌شود. برای تهیه گزارش از تولید این برنامه همراه تعدادی از خبرنگاران و عوامل روابط عمومی شبکه دو راهی محل تصویربرداری کار یعنی پارک فن‌آموز واقع در شهرک پردیس (حوالی بومهن) شدیم؛ پارکی بسیار بزرگ و سرسبز که همه جای آن تندیس‌هایی از دانشمندان بنام کشورمان نصب شده است.

هدف، ایجادانگیزه است

در بدو ورود مهندس علیرضا تفرشی، مدیر مرکز علمی ـ تفریحی فن‌آموز به استقبال‌مان آمد. وی در توضیحات خود گفت: گروه فن‌آموز کار خود را از سال 65 با اولین فارغ‌التحصیلان سازمان استعدادهای درخشان آغاز و موسسه تولیدی ـ پژوهشی عترت را پایه‌گذاری کرد. آن زمان و سال‌ها بعد به ساخت تجهیزات آزمایشگاهی و برگزاری کلاس‌هایی پرداختیم تا این‌که هشت سال قبل با توجه به موفقیت‌های به دست آمده در این زمینه موسسه فن‌آموز تاسیس شد. کار مجموعه فن‌آموز ایجاد مراکز علمی و تفریحی برای خانواده‌ها و دانش‌آموزان است تا هم اوقات شاد و مفرحی را بگذرانند و هم با بسیاری از مفاهیم علمی و پیشرفت‌های روز آشنا شوند. در کشور‌های پیشرفته خانه‌های علم (science center) سابقه صد ساله دارد، اما در کشور ما نوپاست. ما دو هدف عمده را دنبال می‌کنیم؛ اول پرکردن اوقات فراغت علاقه‌مندان به شکل مطلوب و دوم آموزش غیرمستقیم. در واقع هدف ما ایجاد انگیزش است. پدیده‌های جالب را به بچه‌ها نشان می‌دهیم، سپس آنها خودشان سوال می‌کنند و به‌دنبال جواب می‌روند، به‌عنوان نمونه وقتی بچه‌ها دستگاه چنگ لیزری را می‌بینند که به جای سیم، نور لیزری دارد و مانند نت موسیقی کار می‌کند، حیرت می‌کنند و پرسش‌های متنوعی به ذهن‌شان می‌رسد آن وقت است که ما در کنارشان می‌ایستیم و توضیحات لازم را ارائه می‌کنیم. همه وسایل این مرکز ساخت خود ما و بسیار محکم است. از دیگر کارهای ما برگزاری نمایش‌های علمی و برنامه شب‌های فیزیک است که با حضور خانواده‌ها و دانش‌آموزان انجام می‌شود. دوست داریم مفاهیم علمی ساده و جذاب به مردم منتقل شود. توجه اصلی ما فعلا به مقوله فیزیک است اما به شیمی، ریاضی نانو، هوافضا و آی‌تی نیز می‌پردازیم. برنامه‌ها به گونه‌ای طراحی شده تا همه افراد حتی آنها که در رشته‌های علوم انسانی نیز درس خوانده‌اند، بتوانند با آنها ارتباط برقرار کنند و لذت ببرند.

موز به چکش تبدیل می‌شود

با پایان یافتن توضیحات مدیر مرکز، راهی استودیو می‌شویم. سر و صدای زیادی به گوش می‌رسد. حدود 50 پسر نوجوان که به نظر می‌رسد تماشاچیان یا شرکت‌کنندگان برنامه باشند روی سکوها نشسته‌اند. با پاهایشان ضرب گرفته و روی سکو می‌کوبند و یکصدا فریاد می‌زنند چیستا چیستا! کمی آن سوتر روی میزهای پشت صحنه وسایل مختلفی چیده شده، از کلاه ایمنی گرفته تا توپ‌های کوچک پینگ‌پنگ، بادکنک مکزیکی، انواع مواد شیمیایی، چسب، چوب، میخ، پلاستیک و... با حرکت دست کارگردان ضبط قسمتی از کار آغاز می‌شود. بچه‌ها ساکت می‌شوند. دو مجری برنامه پشت یک میز می‌ایستند. یکی دکتر نام دارد و دیگری ابوالفضل. هر دو عینک‌های بزرگ و سفید رنگی که به آن عینک صنعتی می‌گویند، به چشم‌شان می‌زنند. روی میز یک تخته چوبی، میخ فلزی و یک موز قرار دارد.

دکتر: اگر به قدرت علم مطمئن شویم کارهایی می‌توانیم انجام دهیم که باورش سخت است. به نظر شما با این موز می‌توان این میخ را به این تخته کوبید؟

ابوالفضل: معلوم است که نمی‌شود. میخ را با چکش می‌کوبند. موز میوه نرمی است و له می‌شود.

چند لحظه بعد دکتر موز را درون ظرفی پلاستیکی که حاوی نیتروژن مایع است و بخار از آن خارج می‌شود، قرار می‌دهد. بعد از گذشت یک دقیقه دکتر از ابوالفضل می‌خواهد با موز میخ را به تخته بکوبد. در کمال ناباوری موز آن‌قدر سفت و سخت شده که میخ بخوبی درون تخته فرو می‌رود. تماشاچیان دست می‌زنند و سوت می‌کشند. تماشای این آزمایش حتی برای ما خبرنگاران و عوامل پشت صحنه نیز جالب است و همه را به وجد می‌آورد.

اتفاق‌های ملموس

نزدیک ظهر است. برای مدت کوتاهی ضبط متوقف می‌شود. بچه‌های شرکت‌کننده از استودیو بیرون می‌آیند تا استراحتی داشته باشند. در سالن میانی ساختمان وسایل جالب توجهی به منظور سرگرمی و آموزش بچه‌ها قرار گرفته است. وسایلی مانند ربات پاسخگو، تیراندازی لیزری، آینه مقعر صوتی، فواره خودکار، ربات فوتبالیست و نردبان پلاسما. فرصت مناسبی پیش می‌آید تا با سیدمحسن حسینی، تهیه‌کننده برنامه کمی صحبت کنیم. او کارشناس مهندسی برق و کارشناس ارشد مدیریت رسانه است. وی که تهیه‌کنندگی برنامه‌هایی چون «سرزمین دانایی» و «دولت الکترونیک» را در کارنامه حرفه‌ایش دارد، می‌گوید: رهبر معظم انقلاب پیشرفت علمی را رمز توسعه همه‌جانبه و موفقیت هر ملت در عرصه‌های گوناگون برشمرده و همه دستگاه‌ها و مراکز ذی‌ربط را به این مقوله فراخوانده‌اند. ایشان در بیانات اخیرشان فرموده‌اند باید به‌گونه‌ای علوم پایه را در کشور به عرف و مساله‌ای همگانی تبدیل کنیم و با تکیه بر نوآوری و ابتکار سرعت دستیابی به قله‌های علم را افزایش دهیم. وی در خصوص انتخاب نام برنامه می‌گوید: چیستا به معنای دانش و دانستن است. چیستا اولین برنامه در گونه دانش‌نما(science show) است؛ برنامه‌ای استودیویی ـ ترکیبی که مجموعه آزمایش‌های شگفت‌انگیز و جذابی را برای همه گروه‌های سنی به نمایش درمی‌آورد. این برنامه در 26 قسمت 45 دقیقه‌ای به پخش خواهد رسید. تیم طراح برنامه همان تیم سرزمین دانایی است که سال گذشته جایزه بهترین برنامه تحقیقی ـ پژوهشی را در جشنواره جام‌جم دریافت کرد. چیستا برنامه‌ای علم محور است که مفاهیم علمی را با بیانی نرم نشان می‌دهد. در واقع نوعی یادگیری با طعم لذت بویژه برای نوجوانان. محور برنامه، آزمایش‌هایی است که به علوم تجربی برمی‌گردد. بسیاری مطالب را بچه‌ها به‌صورت تئوری در کتاب‌ها خوانده‌اند، اما اینجا همان مطالب را از نزدیک لمس می‌کنند. می‌خواهیم با این برنامه، هم علم را ترویج دهیم و هم انگیزه بچه‌ها را برای کسب علم تقویت کنیم. همان‌گونه که نماز و روزه فریضه است، کسب علم هم در اسلام فریضه است. برای همین شهید مطهری معتقد بود تفکیک بین علوم طبیعی و اسلامی اشتباه است و هر آنچه از علم که نیاز جامعه اسلامی است باید اسلامی باشد، پس همه علوم اسلامی‌ است؛ از دندانپزشکی گرفته تا فیزیک و ما خودمان باید علم مورد نیاز جامعه اسلامی‌مان را تولید کنیم. حسینی درباره تجهیزات مورد استفاده در برنامه می‌گوید: همه دستگاه‌ها ساخت کشور خودمان است و این امر باعث تقویت حس خودباوری در مردم بویژه کودکان و نوجوانان می‌شود. این تهیه‌کننده در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: در این برنامه به مباحثی چون فیزیک الکتریسیته، فیزیک نور، فیزیک حرارت، جرم و اینرسی، امواج و ارتعاشات، صوت، رباتیک، برق فشارقوی، فیزیک دماهای پایین و... پرداخته می‌شود اما تفاوت این برنامه با مستندهای علمی این است که با حضور مجری و پیش‌بینی بخش‌های متفاوت و طنز و هیجان‌انگیز فضایی دور از کسالت را برای مخاطب به وجود بیاوریم.

قدم زدن در تاریکی

زمان زیادی تا آغاز ضبط یک قسمت دیگر از برنامه باقی نمانده که سراغ حسن محمدی، کارگردان هنری چیستا می‌روم. او سال‌هاست در عرصه نویسندگی و بازیگری در تئاتر و تلویزیون فعالیت دارد. بازی در سریال «زاویه» و کارگردانی مجموعه‌های نمایشی «هفت طبقه» و «شاخ نبات» از جمله کارهای اوست. وقتی در مورد متن‌های برنامه و اساس نگارش آنها می‌پرسم، می‌گوید: آزمایش‌های خاص و اعجاب‌انگیز برای این برنامه انجام می‌شود. ما یک تیم نویسنده داریم که همان تیم علمی فن‌آموز است. سعی کرده‌ایم متن‌های کار کوتاه و ساده و علمی و از بار طنز برخوردار باشد تا بچه‌ها و مخاطبان خسته نشوند. درست است این برنامه ما به ازای خارجی دارد، اما کار ما شبیه آنها نیست، چون تجربه و جنس مخاطب و امکاناتشان با ما تفاوت دارد. مخاطب ما ایرانی است و ما با زبان و فرهنگ خودمان کار را نشان می‌دهیم. وی درخصوص انتخاب مجریان برنامه می‌افزاید: مجری‌های ما دکتر علی عبدالعالی، استاد دانشگاه علم و صنعت و ابوالفضل آقاخانی هستند. اگر یک مجری انتخاب می‌کردیم برنامه کسل‌کننده می‌شد، اما با وجود دو نفر که یکی داناتر و دیگری مشتاق دانایی است و رگه‌هایی از طنز نیز در کارش هست و دیالوگ برقرار می‌کند کار جالب‌تر می‌شود. ضمن این که مجریان اجازه دارند بداهه‌گویی کنند و برنامه را پیش ببرند. ما تلاش می‌کنیم چیستا مانند کلاس درس نباشد و شرکت‌کنندگان در انجام آزمایش‌ها سهم داشته باشند. وی در مورد سختی‌های کار می‌گوید: مهم‌ترین قسمت کار این است که ساختار معینی پیدا کرده و مباحث را طوری ارائه کنیم که مخاطب جذب شود. ما متن و مجری و دیگر امکانات را داریم، اما دراماتیزه کردن کار سختی‌های خودش را دارد. این کار یک جورهایی قدم زدن در تاریکی است، اما در این مدت تجربیات بسیار مهم و جالبی به دست آورده‌ام. از محمدی درباره حوادث احتمالی در حین انجام آزمایش‌ها می‌پرسم که می‌گوید: خوشبختانه تاکنون کسی آسیبی ندیده و ما تدابیر امنیتی را لحاظ کرده‌ایم و مجری‌های برنامه نیز به کار خود اشراف دارند؛ البته سعی می‌کنیم به منظور جذاب کردن کار جوری وانمود کنیم که برخی آزمایش‌ها خطرناک است (با خنده). این کارگردان درباره بازخورد کار و ارتباط با مخاطب می‌افزاید: هنوز زود است بخواهم اظهار نظر کنم اما یک شماره پیامک در نظر داریم که بعد از پخش قسمت هفتم برنامه اعلام خواهد شد. دیگر این که سایتی طراحی کرده‌ایم با نشانی www.chistatv.ir تا بچه‌ها با ما در ارتباط باشند، از مطالب سایت استفاده کرده و پیشنهاد و انتقاد کنند. محمدی در پایان صحبت‌هایش به دکور و موسیقی برنامه نیز اشاره می‌کند و این‌گونه ادامه می‌دهد: دکور برنامه یک میز ثابت است و تخته سیاهی که روی آن جملاتی نوشته می‌شود. دیوارها سیاه است و روی آن با رنگ سفید فرمول‌ها نوشته شده‌اند، اما موکت کف زمین به رنگ‌های شادی است و یک ال سی دی داریم که مجرای حرکت به خارج از استودیوست و در آینده بخش‌های انیمیشن نیز به کار اضافه خواهد شد. موسیقی برنامه در حال ساخت است. شعر و موسیقی‌ای انتخاب کرده‌ایم که هم محتوای علمی داشته باشد و هم به سن شرکت‌کنندگان نزدیک باشد. تمام تلاش خود را می‌کنیم تا بتوانیم مخاطبان را جذب برنامه کرده و با علم مانوس کنیم.

آبتین شیوا