«بی‌بی بیدل»‌ پاسخی برای یک مناقشه تمام‌نشدنی

این موضوع که هنرمندان چون چشمان تیزبینی دارند و بهتر و بیشتر از دیگران کژی‌ها و ناهنجاری‌های جوامع بشری را می‌بینند، می‌توانند در آثارشان زشتی‌ها را نمایان کنند، محل منافشه جدی متولیان امور و خالقان آثار هنری بوده و هزینه‌های سنگینی به دنبال داشته است؛ چه برای بخشی از هنرمندان که پاسخشان به این پرسش «آری» است و چه برای متولیان که قاطعانه به این پرسش جواب منفی داده‌اند و متهم به «سانسور» آثار هنری شده‌اند.

این موضوع در شرایطی به دغدغه و مناقشه تبدیل شده که ریشه آن به چند دهه قبل و گسترش زندگی ماشینی و هجوم مدرنیته به زندگی امروز، حتی به بیش از یک قرن بر‌می‌گردد؛ چون یکی از مهم‌ترین عارضه‌هایی که نشأت گرفته از غرق شدن انسان در زندگی ماشین زده و تکنولوژیک معاصر است، دور شدن از اخلاق و ریشه‌های درونی متمایزکننده انسان با سایر پدیده‌هاست.

اگرچه انسان معاصر با بهره‌گیری از ممیزه‌ای همچون اندیشه به اختراع انواع ماشین و بتدریج درک و دریافت تکنولوژی نایل شد، اما این توفیق به قیمت کمرنگ شدن عواطف و شاخصه‌های مهمی چون عاشق بودن، دوستی و مهر به دست آمده است.

در شرایط معاصر، کمرنگ شدن ارزش‌های درونی و اخلاقی، به دنبال خود عوارضی همچون بی‌توجهی به دیگران، خیانت، ثروت‌اندوزی و تجمل‌پرستی و راحت‌طلبی را ـ که همواره در انسان وجود داشته ـ بوضوح و بدون هرگونه احساس وقاحت، از قوه به فعل درآورده است.

در چنین شرایطی، بی‌شک کارکرد هنر و هنرمندان باید بیش از دیگر ارکان جامعه باشد تا همچون کاشف پنی‌سیلین، مانع گسترش انواع باکتری و ویروس و میکروب مضر برای روح بشر شوند، ضمن این‌که برای کسانی که هنوز دچار این نوع عوارض نشده‌اند، همچون واکسن‌ پیش‌گیرنده باشند.

این موضوع در جامعه ما ـ که اخلاق‌مداری و توجه به فرهنگ والای الهی و انسانی از اصول بلامنازع مورد توجه آحاد جامعه است ـ از حساسیت‌ بیشتری برخوردار بوده و هست. بنابراین کارکرد هنر با حساسیت‌ خاص‌تری مواجه می‌شود و کارکرد هنرمند، هر چه خطیرتر.

نمایش بی‌بی بیدل نیز چنین شرایطی را مورد نظر قرار داده و همچون بسیاری از آثار نمایشی این سال‌ها (بخصوص در سینما و تئاتر)، اولا شرایط انسان معاصر را بدقت واکاوی کرده، ثانیا سقوط تدریجی و ذره‌ذره شخصیت‌ها و دور شدن از ارزش‌ها، خصلت‌ها و رفتارهای نیک را نشان داده است، اما آنچه این اثر نمایشی را از دیگر آثار مشابه متمایز می‌کند، دیدن نیمه پر وجود انسان‌هاست.

از همان ابتدای نمایش نیز می‌توان به این نکته رسید؛ چون اگرچه اثر با اعتراف گیتی به خیانت آغاز می‌شود و در لحظات نخست تماشاگر متوجه می‌شود گیتی به فریبا، صمیمی‌ترین دوست خود خیانت کرده و با همسر فریبا سروسری پیدا کرده، اما بابت این کرده‌اش شرمسار است، به حدی که پس از اعتراف به گناه، قصد دارد به جایی دیگر سفر کند و از این پس تماشاگر در جریان اتفاقاتی قرار می‌گیرد که چنین سرانجامی را برای خیانتکار رقم زده است.

داستانی که شباهت‌هایی با آثار معترض به تباهی دارد، با این تفاوت بزرگ که نمایشنامه‌نویس و کارگردان نمایش بی‌بی بیدل به زایش این پلیدی یاری نمی‌رسانند تا از بطن آن بدی دیگری زاده نشود؛ بلکه با نشان دادن بچه‌هایی معصوم، فهیم و اهل پرسش و کنجکاوی (خورشید و خشایار نوجوان)، آنچه شایسته است به روی صحنه می‌آورند و از این معصومیت برای پی بردن به دلایل سقوط اخلاقی اشخاص نمایش یاری می‌گیرند؛ به طوری که موفق می‌شوند جمع بی‌آلایشی را که ابتدای نمایش به نزدیکی زیارتگاه بی‌بی بیدل رفته بودند، به درون آن رهسپار و به دور هم جمع کرده و همه کژی‌ها و انواع و اقسام ناهنجاری‌ها و ناملایمات را به خوابی زودگذر تعبیر کنند.

برهانی مرند و انصاری، نویسنده و کارگردان بی‌بی بیدل برخلاف بسیاری از نمایش‌های این سال‌ها ـ که انسان معاصر را بازنده زندگی مدرن امروز تلقی کرده و بر وجود و گسترش سیاهی‌ها اصرار دارند ـ انسان‌هایی را نشان می‌دهند که با توجه به شرایط پیرامونی در معرض خطر هستند، اما وقتی با اتکا به معصومیت، پاکی، فراست و تعمق در داشته‌ها به وارسی آنچه هستند می‌پردازند، خود را نه در حضیض، بلکه در بالای کوه و کنار جایی که به ایشان آرامش می‌دهد (زیارتگاه بی‌بی بیدل) می‌یابند و برای زندگی بهتر متمرکز می‌شوند.

در این روند نیز همه عناصر صحنه به یاری می‌آیند. از انتخاب مناسب بازیگران و بازی‌های بسیار مسلط و دور از هرگونه اغراق و کاملا باورپذیر نقش‌آفرینان گرفته تا طراحی بسیار ساده، اما کاربردی صحنه و نیز صداهایی که هرازگاهی به بهترین وجه، همچون شخصیت‌هایی مرئی در صحنه شنیده می‌شوند و نیز تصاویری که روی پرده‌های اطراف صحنه نمایش داده می‌شود و همگی اجزایی می‌شوند برای نمایش برشی از زندگی که حتی اگر به دلایلی به لغزش متمایل شود، اما در آن اراده معطوف به نیکی به حدی قوی است که مانع سقوط می‌شود و راه را به رهروش نشان می‌دهد.

علیرضا غنچی ‌/‌ جام‌جم