کارنامه پژوهشی دکتر منصوره اتحادیه بررسی شد

دکتر اتحادیه در ابتدای این نشست به بیان تجربیاتش پرداخت و گفت: من علاقه‌ام به تاریخ را از یک طرف مدیون پدرم هستم چرا صحبت تاریخ در خانة ما همیشگی بود و از طرفی مدیون مادرم. عادت به خواندن کتاب را از مادر به ارث برده‌ام، من در کودکی زبان فرانسه آموختم و شروع به خواندن کتاب‌های الکساندر دوما کردم، به نظر من رمان هم مانند تاریخ به زندگی انسان می‌پردازد. با این تفاوت که تاریخ به زندگی انسان‌های واقعی می‌پردازد ولی رمان تخیل است.

منصوره اتحادیه با اشاره به اینکه خانواده‌اش در 12 سالگی او را برای ادامة تحصیل به انگلیس فرستادند، ادامه داد: من در این دوره می‌خواستم تاریخ انگلیس را نخوانم اما مادرم تاکید کرد وقتی اینجا هستی و زبان‌شان را می‌خوانی باید تاریخ شان را هم بدانی و عجیب برایم واضح شد کاری که برای آینده‌ام انتخاب کرده‌ام خواندن تاریخ است. به شهر ادینبورگ اسکاتلند رفتم که شهری قدیمی و تاریخی به‌شمار می‌رود. استادان بسیار خوبی به ما تدریس می‌کردند. استاد پرث متخصص قرن هجدهم تاریخ انگلیس که شاگرد نیمیر بود که او هم از مورخین بزرگ انگلیس بود. «الول ساتن» ایرانشناسی که در این دانشگاه بود، علاقه‌ام به تاریخ را دوچندان کرد. ما علاوه بر انگلیسی باید دو زبان دیگر را کار می‌کردیم و من علاوه بر زبان فرانسه، فارسی را انتخاب کردم که ساتن استاد فارسی من بود و ما با هم سعدی و حافظ می‌خواندیم. ساتن از ایران‌شناسانی بود که به ایران علاقه داشت.

این بانوی مورخ ادامه داد: در زمان تحصیل من، زنان کار جدی نمی‌کردند و تحصیل من هم کم و بیش بدون هدف بود و بعداً بسیار افسوس آن را خوردم. پس از پایان تحصیلم به ایران آمدم و چون در آن دوره زنان به‌ طور جدی کار نمی‌کردند چند سال در خانه بودم تا این‌که به‌عنوان پژوهشگر در مرکز مطالعات بین‌الملل دانشکده حقوق دانشگاه تهران به کار گرفته شدم. نخستین پروژه‌ای که روی آن کار کردم مربوط به کانال سوئز بود و این امر باعث آشنایی‌ام با اسناد بی‌نظیر آرشیو وزارت امور خارجه انگلیس از نخستین ارتباط ایران و انگلیس و پس از آن شد. گنجینه‌ای که باعث علاقه چندین برابرم به پژوهش سندها انجامید.

وی با اشاره به این‌که مرکز تحقیقات بین‌الملل تعطیل شد، بیان کرد: پس از تعطیلی این مرکز به دانشکده ادبیات رفتم و در آن دوره دکتر زریاب‌خویی و دکتر باستانی‌پاریزی و دکتر ناصر اشراقی در دانشکده جلسه داشتند و از من در گروه تاریخ استقبال کردند و با تدریس جغرافیای تاریخی کارم را آغاز کردم. من در ابتدا از تدریس ترس داشتم و یکی از اساتید توصیه‌ای داشت که شما نترس چون به هر حال دانشجویان از شما کمتر می‌دانند و بنابراین شما در تدریس مشکلی نخواهی داشت. یکی دیگر از دروسی که تدریس کردم تاریخ چین و خاطره جالبی که برایم اتفاق افتاد در این درس بود که در آن زمان نمی‌شد از انقلاب چین و مائو در ایران صحبت کرد و مانده بودم که چه کار کنم. از یکی از آشنایان راهنمایی خواستم ایشان هم گفت شما از کنفسیوس شروع کن تا پایان ترم درسی اصلاً به انقلاب چین نخواهی رسید و ترم تمام خواهد شد.
این استاد بازنشسته دانشگاه تهران در ادامه افزود: پس از مدتی دکتر زریاب‌خویی گفت که برای پیشرفت باید دکترا بگیرم و به ساتن نامه نوشتم و او هم به خوبی مرا به یاد داشت و استقبال کرد و بار دیگر به ادینبورگ رفتم. موضوع پایان‌نامه دکترا را «احزاب سیاسی در مشروطه مجلس اول و دوم» انتخاب کردم و پس از پایان تحصیل که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی بود به ایران بازگشتم. انقلاب کمک بسیاری در کارم بود چرا که مینیاتوری از انقلاب‌ها را برایم به تصویر کشید و پس از آن نیز به فعالیت‌هایم در مجلس شورای اسلامی و دانشگاه تهران ادامه دادم.

اتحادیه پس از اشاره به تاسیس «نشر تاریخ ایران» در سال 1362 ادامه داد: آثار زیادی را منتشر کرده‌ایم که در زمینة اسناد تاریخ معاصر دارای اهمیت است. یکی از متفکرین روم «سیسرون» می‌گوید که قانون نخست برای مورخ باید این باشد که جرات نکند مطلب نادرست بگوید اما این امر کار آسانی نیست و این کار بسیار سخت است. ملاحظات سیاسی، تاریخی و حتی خانوادگی دست تاریخ‌نگار را می‌بندد. تاریخ دربارة انسان است و هرچه دربارة انسان نوشته شود، تاریخ به‌شمار می‌رود و حیطة آن بی‌انتهاست.

وی در تعریف سادة تاریخ گفت: تاریخ دربارۀ انسان است و هرچه راجع به انسان است، تاریخ است، بنابراین حیطۀ آن بی‌انتهاست. ایرانیان بعد از انقلاب به تاریخ علاقمند شده‌اند، ولی گاهی برداشت‌ها نادرست و مغشوش است، ما همه‌جا به دنبال توطئه هستیم. مورخ یک مسئولیت دارد، هر مورخی نگاه خاص خود را دارد، ولی همین که جرأت نکند مطلب نادرست بگوید، کافی است. کسی نمی‌تواند ادعا کند که کاملاً بی طرف است.

مدیر نشر تاریخ ایران با بیان این‌که بیوگرافی‌هایی نیز تألیف کرده،‌ افزود: بیوگرافی‌هایی که نوشته‌ام، باعث شناخت طرز تفکر رجال قاجار و آشکار کردن وجوهی از تاریخ برای ما خواهد شد. دسترسی کمی به این بیوگرافی‌ها هست که معمولاً مستند نیستند، از سوی دیگر در این حوزه دچار خلأ هستیم. تاریخ تفسیر است و بر اساس اسناد این تفسیرها بیان می‌شود. به‌طور مثال درباره قاجاریه بر پایه اطلاعات نادرستی که از دوره پهلوی به ما رسیده، مطالبی گفته می‌شود که نباید به آن‌ها استناد کرد، من مدافع تاریخ قاجاریه هستم. تفسیر اسناد، بُعد جدیدی از تاریخ به‌شمار می‌رود.

اتحادیه در پایان افزود: من شانس بسیاری آوردم چون حوزه کاری من که قاجاریه است بعد از انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت چون در زمان پهلوی قاجارها منفور بودند و کسی به آنها نمی‌پرداخت اما پس از انقلاب اسناد و آثار بسیاری منتشر و در دسترس قرار گرفت و هر روز و هر لحظه سند و مطلب جدیدی منتشر می‌شود.

اتحادیه تابع هیچ مکتبی نیست و تاریخ را تکرارناپذیر می‌داند

سیمین فصیحی استاد تاریخ دانشگاه الزهرا نیز در این نشست با اشاره به تعداد بالای آثار دکتر اتحادیه،‌ اظهار داشت: این جلسه به تاریخ نگاری یک زن اختصاص داده شده، حوزه‌ای که همیشه مغفول مانده است. خانم دکتر اتحادیه حق استادی بر گردن ما دارد و جزء معدود کسانی هستند که چند امتیاز را با هم دارد. امتیاز اصلی این است که ایشان رگ و ریشۀ تاریخی دارند. امتیاز دوم این است که ایشان آثار تاریخی زیاد دارند. از یکسو نسب به خاندان قاجار می‌برند و از یکسو به اتحادیۀ تاجر بزرگ مشروطه. تعداد آثار ایشان آنقدر زیاد است، که خودشان تبدیل به موضوع شده‌اند و آثار تاریخی ایشان با این نسبت‌های خانوادگی پیوند خورده‌اند. فردی که خود ریشة تاریخی دارد، موضوع‌های مجهول دورة معاصر را بررسی می‌کند. شخصیت تاریخ‌نگار را پیش از مطالعه اثر باید شناخت و اتحادیه از دل تاریخ درآمده است. اتحادیه می‌گوید تابع هیچ مکتبی نیست و تاریخ را تکرارناپذیر می‌داند. تاریخ را سرگذشت انسان‌ها و علم معرفی می‌کند. به همین دلیل ایشان کار مورخ را کشف حقیقت می‌داند و معتقد است تاریخ‌نگار معلم اخلاق نیست.

این استاد دانشگاه با بیان این‌که اتحادیه در دوران معاصر تاریخ‌نگاری کرده، ‌گفت: به نظر می‌رسد ایشان در سنت «رانکه‌ای» تاریخ‌نگاری می‌کند و البته در برخی جاها پا را فراتر از ویژگی‌های آن گذاشته است. در رویکرد پوزیتیویستی، توجه به سند، بی‌طرفی و کار سیاسی ارزشمند شمرده می‌شود و قضاوت ارزشی مردود است. واقعیت از صافی ذهن مورخ می‌گذرد اما این‌که واقعیت چیست و چه حقیقتی پشت آن نهفته است، کمتر بررسی می‌شود. آگاهی تاریخ‌نگار از محدودیت‌ها و امکانات کارش بر کیفیت آثار وی تأثیر می‌گذارد. کثیرالتألیف بودن اتحادیه در انتشار سند و زندگینامه‌نویسی دو بخش ارزشمند آثار وی به‌شمار می‌رود. حجم کار و تنوع آثار این پژوهشگر، فردی را که می‌خواهد درباره وی تحقیق کند، دچار سردرگمی در میان فعالیت‌هایش خواهد کرد.

فصیحی ادامه داد: مهم‌ترین وظیفة مورخ شرح و معرفی وقایع تاریخی است اما این شرح تنها در حد توصیف باقی نمی‌ماند بلکه فرآیندی است که نیازمند مراحل‌ زیادی است و تبیین تاریخی از این طریق صورت می‌گیرد و به میزانی که این تبیین‌ها و تصویرسازی‌ها کیفی‌تر باشد در شرح واقعه تاثیر خواهد داشت. در اینکه تاریخ سرگذشت انسان می‌شود کسی تردید ندارد، اما در مورد اینکه تاریخ علم هست یا خیر موضوعات گسترده ای هست و هم مورخین و هم فلاسفه به آن پرداخته‌اند. خانم دکتر اعتقاد دارند که علم هست ولی چیزی ارائه نمی‌دهند که در واقع به چه شکل علم است.

این استاد دانشگاه در ادامه، با تقسیم‌بندی تاریخ‌نگاری اتحادیه به دو دورة پهلوی و جمهوری اسلامی، افزود: با این نگاه به تاریخ، دکتر اتحادیه در سنت رانکه‌ای قرار می‌گیرد. البته مقداری پا را از آن ویژگی‌هایی که تاریخ‌نگاری دارد فراتر گذاشته‌اند، و سند در آثار ایشان اهمیت یافته است. بی‌طرفی مورخ مطرح شده، کار سیاسی ارزش پیدا کرده و قضاوت ارزشی رد شده است. ما با یک فرد عینیت‌گرا مواجه شده‌ایم که به‌دنبال وقایع تاریخی است و می‌خواهد این وقایع را کشف کند.

وی در ادامه افزود: اولین و ساده‌ترین تعریف مورخ این است که کار مورخ کشف واقعیت و شرح وقایع گذشته است، در مورد این تعریف نگرش‌های مخالفی وجود دارد به نظر من مهم‌ترین وظایف مورخ کشف و شرح وقایع تاریخی است، تاریخ از نظر من کشف فرآیندی است که از قضا برای رسیدن به آن شرح کلی لازم داریم، من کار مورخ را ضمن اینکه شرح واقعه می‌دانم و یا کشف وقایع آن را در یک فرآیند هم می‌بینم و در این خصوص دکتر اتحادیه برای من ارزشمند است،

فصیحی دو کار برجستة دکتر اتحادیه را در انتشار اسناد و زندگی‌نامه‌ها دانست و گفت: دکتر اتحادیه مثل مورخین قاجار بسیار کثیرالتألیف هستند و این در این دورۀ معاصر هم مزیت محسوب می‌شود و هم مورخین بعدی را دچار مشکل می‌کند. از مزایایش این است دچار کمبود منابع نمی‌شوند و از طرف دیگر ممکن است مورخ را در انبوهی از منابع سردرگم کنند.

ما معمولاً کار سندی را به‌عنوان کار قوی تلقی نمی‌کنیم، ولی این کار بسیار مهم است. اولین گام این است که ما واقعیت تاریخی را بشناسیم و بعد بتوانیم بر مبنای آن واقعیت تاریخی تحلیل کنیم. نخستین گام مورخ، تهیه مواد اولیه تاریخی است و شناخت و انتشار آن‌ها کار ساده‌ای نیست که اتحادیه در نشر تاریخ ایران به این کار همت گماشته است. یکی از اشکالات عمدۀ تاریخ‌نگاری ما این است که واقعیات ما هنوز به‌درستی شناخته نشده است، بنابراین هرآنچه ما داریم از تحقیقات دیگران داریم، استفاده می‌کنیم. و بر اساس این واقعیت نادرست، تحلیل‌های نادرستی نیز صورت می‌گیرد.

توجه به تاریخ سیاسی، تاریخ اجتماعی و تاریخ زنان از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت این پژوهشگر تاریخ به‌شمار می‌رود. نگارش تاریخ‌نگاری‌هایی درباره نجم‌السلطنه، عزت‌الدوله و تاج‌السلطنه مربوط به زنان نخبة دوره قاجار هستند که تدوین زندگینامة آن‌ها بر پایة منابع مردانه صورت گرفته است و من از این جهت اعتراضی به خانم دکتر اتحادیه دارم که چرا عنوان اثرشان را «زنانی که زیر مقنعه کلاهداری کردند» گذاشته‌اند و ارزش نجمه‌السلطنه را در کلاهداری و کار مردانه کردن دانسته‌اند.

اتحادیه شخصیت‌های تاریخ را خاکستری می‌داند

دکتر زهرا قنبری سخنران بعدی این نشست بود. وی با اشاره به بُعد اخلاقی منصوره اتحادیه گفت: کسی نیست که با خانم دکتر اتحادیه در ارتباط بوده باشد و از خوش سیرتی و خوش زبانی ایشان بی‌بهره مانده باشد و ایشان همواره با کمال فروتنی علمی پذیرایی دانشجویان و محققین هستند. حجم آثار ایشان نیز در میان مورخان زن بسیار بالاست و بررسی آثار ایشان را بسیار مشکل می‌کند. وی در تمام حوزه‌های تاریخ سیاسی، اجتماعی، تاریخ محلی و حوزه تاریخ زنان آثاری را به رشته تحریر درآورده که با توجه ویژه به سند و سندخوانی تدوین شده‌اند. امروز که بیش از 30 سال از تاسیس نشر تاریخ ایران از سوی این پژوهشگر ارزشمند تاریخ می‌گذرد، اسناد بااهمیتی را منتشر کرده که خلأ سندی ایران را پر می‌کند و با بررسی اسناد وزارت امورخارجه انگلیس و ایران و اسناد مجلس شورای ملی خدمت بسیاری در این عرصه داشته‌اند.

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به اینکه از میان 55 اثر ایشان سیزده اثر به زندگینامه نویسی اختصاص دارد، اظهار داشت: در تدوین بیوگرافی‌ها نیز از اسناد داخلی بهره برده است. در حوزة تاریخ اجتماعی، نگاهی بر اساس اسناد دارد و به مسأله معیشت، طبقات اجتماعی و روزمرگی مردم اشاره‌های بسیاری می‌کند. رویکرد تاریخ سیاسی وی که تز دکترایش نیز به‌شمار می‌رود، دربارة احزاب سیاسی ایران در دوران مشروطه نوشته شده است. توجه به تاریخ محلی در کتاب «مراسلات تهران» اطلاعات ارزشمند اقتصادی و اجتماعی دربارة اقتصاد آن دوران به‌دست می‌دهد.

دکتر زهرا قنبری در پایان افزود: خانم دکتر اتحادیه معتقدند که یک بی‌توجهی در عرصة تاریخ نسبت به زنان وجود داشته و زنان نیز در برهه‌هایی به دلیل شرایط اجتماعی نخواسته‌اند در جامعه حضور پیدا کنند و با تغییر شرایط و ایجاد بستر مناسب زنان نیز در عرصه‌های مختلف حضور پیدا کرده‌اند. اتحادیه در آثارش نگاهی ویژه به زنان نشان داده و با دیدگاه تاریخ‌نگاری زن‌محور، زنان قاجار یا مشروطه را که معمولا از نخبگان دوران‌شان هستند، معرفی کرده است. درباره روش‌شناسی آثار وی نیز باید بگویم با این‌که خود را وامدار مکتب خاصی نمی‌داند اما نظریه‌های اجتماعی را در آثارش می‌توان دید. اتحادیه همچنین معتقد است، عبرت‌آموزی فایده تاریخ نیست و تاریخ‌نگار نیز معلم اخلاق به‌شمار نمی‌رود. وی شخصیت‌های تاریخی را خاکستری می‌داند و اعتقاد دارد اشخاص را باید از دریچه زمان و مکان شناخت. رویکرد وی در کتاب‌هایش توصیفی و نه تحلیلی است و باید وی را به‌عنوان یکی از زنان نامدار حوزه تاریخ ایران دانست.

سنت تاریخ نویسی ما، دستگاه دیوسازی و فرشته‌سازی است

داریوش رحمانیان استاد تاریخ دانشگاه تهران و رئیس انجمن ایرانی تاریخ نیز در ادامه با اشاره به سخنان خانم دکتر اتحادیه در زمینة مشارکت پژوهشگران دیگر در انتشار 55 اثر ایشان گفت: از ویژگی‌های چشمگیر و ارزشمند دکتر اتحادیه، روحیة شاگردپروری ایشان است. یکی از ضعف‌های بزرگ عرصة تاریخ ما این است که استادان بزرگ نمی‌توانند شاگرد پرورش دهند، یک استاد خوب در درجه اول باید بتواند شاگرد تربیت کند و سپس کتاب بنویسد. سقراط یا سیدجمال‌الدین اسدآبادی اثر قابل توجهی ننوشتند، اما جایگاه‌شان را مدیون شاگردان تأثیرگذاری هستند که پرورش دادند.

رحمانیان ادامه داد: نظام آموزشی تاریخ در کشور ما دچار بحران است. نقد تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری اهمیت بسیاری دارد. غیبت مورخ مسئله‌ای است که در جامعه و فرهنگ ما وجود دارد و تاریخ‌نگار از شأن و احترام کافی برخوردار نیست. وقتی که خانم دکتر اتحادیه از دانشگاه بازنشسته می‌شود چه کسی را داریم که بتواند جایگزین ایشان شود در حالی که ایشان نشاط علمی‌شان شروع شده و در اوج تلاش و پویایی علمی هستند. دانشگاه‌های ما با قانون بازنشستگی از حضور امثال دکتر اتحادیه بی‌بهره می‌مانند و جایگزینی برای وی نداشته‌ایم و در حوزة تاریخ در دانشگاه‌ها دچار بحرانیم.

این استاد تاریخ گفت: سنت تاریخ‌نویسی ما دچار سنت مناقب‌نویسی و مذمت نویسی است و رجال دوره‌های مختلف ایران در معرض دستگاه دیوسازی و فرشته‌سازی هستند. دربارة قاجاریه همواره گفته می‌شود که این سلسه خیانتکار بود و سند خیانتش هم قراردادهای گلستان و ترکمنچای و علاوه بر اینکه شرایط سیاسی و نظامی آن دوره و ضعف ایران در نظر گرفته نمی‌شود، کسی به این نکته توجه نمی‌کند که در این قراردادها برای نخستین بار مفهوم ایران سیاسی در نظام بین‌الملل به رسمیت شناخته شد. این روایت دورة رضاشاهی و محمدرضاشاهی از دورة قاجاریه است در حالی که سلسلة قاجار با اعتدال خودشان به کشور خدمت کردند به قول حضرت سعدی: پنجه با شیر و مشت با شمشیر کار خردمندان نیست. آیا اینکه در مقابل فشار نظامی روسیه قائم‌مقام و عباس میرزا سربازان‌شان را مقابل توپ روس‌ها می‌دادند، که چه اتفاقی بیافتد؟ که روس‌ها تا قزوین را هم تصرف کنند؟

نویسنده کتاب «چالش جمهوری و سلطنت در ایران» در ادامه اظهار داشت: یکی از آثار بسیار ارزشمند خانم دکتر اتحادیه کتاب ارزشمند «مجلس و انتخابات» است که به مسأله خیزش انقلاب مشروطه در ایران می‌پردازد و از این لحاظ که ایرانیان نخستین ملت آسیایی، شرقی و مسلمان هستند که دست به چنین کاری زده‌اند و در یک خیزش ملی نظام استبدادی را پایین آورده‌اند، ارزش بسیاری دارد. متاسفانه تاریخ پارلمان در تاریخ‌نگاری ما مغفول مانده و دکتر اتحادیه در این زمینه آثار بااهمیتی تالیف و منتشر کرده است ای کاش دیگران هم در این راه بروند.

وی دربارة اهمیت تاریخ نگاری در زمینة مجلس ادامه داد: تاریخ مجلس در کشور ما آنچنان مهم است که می‌توانیم یک شعبه مستقلی با عنوان تاریخ مجلس در ایران داشته باشیم چون مجلس زنده است و ادامه دارد و نمایندگان مجلس ما هم باید بدانند که:

حدیث نیک و بد ما نوشته خواهد شد زمانه را سندی و دفتری و دیوانی است

نماینده مجلس ما باید بداند که کارنامه‌اش باز خواهد شد و به او نمره خواهند داد. من در مقاله‌ای در مقابل سنت شاهنامه‌نویسی از تاریخ مشروطه احمد کسروی با عنوان سنت مردمنامه نویسی یاد کردم و احمد کسروی نیز نخستین مردمنامه‌نویس ماست و کتابش نیز یک حماسه است که قهرمانانش رستم و گیو و گودرز نیستند بلکه ستارخان و مجاهدان گمنام مشروطه هستند و بر همین سیاق برای نگارش تاریخ مجلس نیز مردم‌خانه نویسی را جعل کرده‌ام.

در پایان مراسم نیز جمشید کیانفر مصصح، نسخه شناس و مشاور علمی فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام و دکتر شمس مدیر مطالعات کردی دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی به بیان دیدگاه‌های خود پیرامون شیوه تاریخ‌نگاری و خدمات علمی دکتر منصوره اتحادیه پرداختند و نشست با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.