سمورها دیگر در پریشان آواز نمی‌خوانند

تا پیش از خشکسالی تالاب پریشان، این پستاندار زیبا و نادر در بستر این دریاچه زندگی می‌کرد که متاسفانه به علت خشکی دریاچه در سال‌های اخیر نگرانی‌ها برای نابودی همیشگی آن رو به فزونی بود تا این‌که خوشبختانه اداره محیط‌زیست شهرستان کازرون از جاری شدن دو چشمه مهم در دریاچه پریشان خبر داد. این شرایط می‌تواند به رشد نیزارها کمک کرده و محیط امن و مناسبی را برای حضور این موجود فراهم کند. البته اگر امیدها برای بقای چندتایی از آنها، امیدی واهی نباشد. نیزارهای انبوه شرایط مناسبی را برای رشد و تکثیر ایجاد می‌کند و از آنجا که این‌گونه در خطر انقراض و نادر در راس هرم غذایی است وجود آن در دریاچه می‌تواند نقش مهمی در احیای آن داشته باشد. گرچه این دریاچه کماکان خشک است اما فعال شدن چشمه‌های آب تا حد زیادی به بهبود وضع دریاچه کمک می‌کند.

صدای شنگ شنیده نمی‌شود

تالاب پریشان از مهم‌ترین تالاب‌های آب شیرین ایران و از جمله مناطق حفاظت شده تحت نظارت و مدیریت سازمان محیط زیست ایران است که با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارد به عنوان یکی از مناطق آزمایشی برای اجرای طرح حفاظت از تالاب‌های ایران است.

به گفته الناز نی‌نواز، کارشناس ارشد تنوع زیستی و از مجریان انجمن طرح سرزمین، این طرح با مشارکت سازمان محیط‌زیست ایران، برنامه عمران ملل متحد و تسهیلات محیط زیست جهانی و با هدف حذف یا کاهش پایدار فرآیندها و عوامل مخرب در تالاب‌ها تعریف و عملیاتی شده است که می‌تواند در ایجاد شرایط بهینه در زیست بوم‌های ارزشمند طبیعی داشته باشد. در تدوین این برنامه مدیریتی، احیا، ارتقا و حفاظت از ارزش‌های تنوع زیستی تالاب پریشان از راهبردهای اجرایی است که در آن موضوع حفاظت از گونه شنگ نیز مطرح شده است. شنگ معمولی با نام علمی
Lutra Lutra از جمله گونه‌های شاخص زیست بوم‌های پاک است که امروزه با تهدیدهای فراوانی در تالاب پریشان مواجه شده است. با توجه به روند خشکسالی در این تالاب، بررسی وضع گونه شنگ در این منطقه بیش از پیش ضروری است و هدف از تدوین این طرح نیز تعریف چشم‌اندازی مشترک و برنامه‌ریزی برای مدیریت و حفظ و احیای این‌گونه ارزشمند بوده است. تالاب پریشان در فاصله 12 کیلومتری جنوب غربی کازرون و در بخش جنوب شرقی رشته کوه‌های زاگرس قرار دارد. براساس میزان بارندگی سالانه و مواجه شدن با پدیده‌هایی نظیر خشکسالی و ترسالی، وسعت این تالاب از صفر تا 50 کیلومتر در فصول مختلف سال متغیر است.

به گفته نی‌نواز، بررسی‌های آماری نشان می‌دهد میانگین مساحت این تالاب حدود 20 کیلومتر مربع است و این دریاچه به‌دلیل قدمت، موقعیت جغرافیایی و طبیعی و ورود پساب‌های کشاورزی از جمله دریاچه‌های پر تولید به‌شمار می‌آید. وجود گیاهان آبزی، جلبک‌های تک سلولی و همچنین کفزیان متنوع در این تالاب، محیط مناسبی را برای رشد گونه‌های مختلف ماهیان فراهم کرده است. تالاب پریشان با توجه به اهمیت و ارزش بوم شناختی از زیست بوم‌های آبی نادر در فلات مرکزی ایران به شمار می‌رود. از سوی دیگر تالاب پریشان در ناحیه نسبتا گرمسیری قرار داشته و زمستانی معتدل دارد که این ویژگی موجب جذب تعدادی از انواع گونه‌های پرندگان بومی و مهاجر آبزی و خشکی‌زی و در نتیجه جوجه‌آوری تعداد زیادی از گونه‌ها شده است. علاوه بر این گونه‌های آبزی گیاهی این منطقه نیز از اهمیت بوم شناختی برخوردار است.

از ارژن تا پریشان

نغمه نقی‌لو از موسسان انجمن طرح سرزمین می‌گوید: این منطقه که امروزه تحت عنوان تالاب پریشان از آن نام برده می‌شود نخستین‌بار 41 سال پیش با وسعت بیش از 190هزار هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده «ارژن» نامگذاری شد. دو سال بعد و پس از این‌که مساحت آن در چند مرحله کاهش پیدا کرد، وسعت آن به 65 هکتار رسید. این محدوده حفاظتی از سوی شورای عالی محیط‌زیست به تصویب رسید و سال 1358 به‌عنوان منطقه حفاظت شده ارژن و پریشان نامگذاری شد.

نقی‌لو به ارزش‌های مختلف این تالاب از جنبه‌های مختلف اشاره می‌کند و می‌گوید: بسیاری از این ویژگی‌ها به‌طور مستقیم با تالاب، کارکردها و خدمات آن مرتبط است. بدون تردید حفظ این ویژگی‌ها می‌تواند در پایداری این تالاب در شرایط طبیعی نقش بسیار مهمی داشته باشد.

گرچه تالاب پریشان به‌طور مستقیم از منابع تامین آب روستاهای اطراف محسوب نمی‌شود اما در تراز آب‌های زیرزمینی در آبخوان‌های اطراف بسیار موثر است. نشانه‌های مختلف زیستی و اقلیمی تاثیر این تالاب بر تعدیل آب و هوا در سطح منطقه را تائید می‌کند. این منطقه منبع مهمی برای بازپروری، صید و ذخیره ماهیان بومی است و علاوه بر این با توجه به برخورداری از ارزش‌های بوم شناختی، تنوع زیستی غنی از پرندگان بسیار مهم است.

حجم قابل توجهی از آلاینده‌های وارد شده به تالاب، مواد مغذی و باقیمانده سموم کشاورزی در بستر تالاب به‌وسیله گیاهان آبزی جذب می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت تالاب پریشان در جذب و پالایش آلاینده‌ها تاثیر بسزایی دارد. از دیگر ارزش‌ها و ویژگی‌های این تالاب می‌توان به اهمیت آن در طبیعتگردی، قایقرانی، تحقیق و آموزش اشاره کرد.

ضرورت توجه به رویکردهای جدید

شنگ گونه‌ای گوشتخوار است که در راس هرم غذایی قرار دارد و با توجه به قرارگیری این گروه از موجودات در راس چرخه غذایی می‌توان از آنها به‌عنوان شاخص سلامت رودخانه‌ها و تالاب‌ها استفاده کرد. گونه‌های شکارچی از این موجودات دوری می‌کنند بنابراین وجود شنگ‌ها می‌توانند در فراری دادن گونه‌های شکارچی از محل زندگی ماهی نقش مهمی داشته باشند.

حضور شنگ‌ها در مکان‌های پرورش آبزیان بسیار مفید است. آنها ماهی‌های بیمار و مجروح را صید کرده و به این ترتیب به بهبود سلامت استخرهای پرورش ماهی کمک می‌کنند. علاوه براین شنگ‌ها می‌توانند منبع غذایی دیگر جانوران باشند. مهم‌ترین ماده غذایی در رژیم غذایی این موجود، ماهی است. بر این اساس می‌توان از حضور شنگ‌ها به‌عنوان حسگری برای شناسایی زیستگاه‌های ماهی‌ها استفاده کرد. این موجود از نظر اقتصادی بسیار ارزشمند است. قرن‌هاست تجارت پوست شنگ در جهان رواج دارد و این موضوع سبب شده است بسیاری از شکارچیان با گذاشتن تله این موجودات را شکار کرده و از پوست این حیوان استفاده کنند.

بسیاری از متخصصان بر این باورند این موجود خواص درمانی هم دارد و بررسی ژنتیکی این گونه در بعضی موارد برای شناسایی بیماری‌های این موجود موثر بوده است و به پژوهشگران کمک می‌کند از همه‌گیر شدن بیماری‌هایی که گاهی با دیگر موجودات زنده و حتی انسان‌ها مشترک است پیشگیری کند. اما عوامل تهدیدکننده‌ای وجود دارد که می‌تواند در بلند مدت و حتی گاهی کوتاه مدت بقای این‌گونه را به خطر اندازد. باوجود برنامه‌ریزی‌ها و مطالعات گسترده در زمینه پیشرفت فناوری و در نتیجه استفاده بی‌رویه از منابع تجدیدناپذیر، تمهیدات جدی برای حفظ منابع طبیعی اندیشیده نشده است و این در حالی است که بقای بشر و پیشرفت صنعتی به این منابع وابسته است.

برهم زدن تعادل طبیعی در نتیجه رفتارهای انسان‌ها در طبیعت با پیامدهایی مانند به خطر افتادن زندگی بسیاری از گونه‌های حیات وحش و ناپدید شدن بسیاری از گونه‌ها همراه بوده است؛ شنگ نیز یکی از این‌گونه‌هاست. علاوه بر مخاطرات طبیعی گاهی عوامل غیر طبیعی نیز می‌تواند گونه‌های حیات وحش را در معرض خطر قرار دهد. توسعه سریع فعالیت‌های مختلف در این منطقه و کاهش منابع آب، ویژگی‌های بوم‌شناختی تالاب پریشان را تحت تاثیر قرار داده در حالی که ساختار کنونی و رویکردهای سنتی موجود برای مدیریت تالاب نمی‌تواند به نحو مطلوبی نیازهای مردم محلی و فعالیت‌های مخرب پیرامون تالاب را کنترل کند. طرح جامع مدیریت تالاب پریشان گونه شنگ را به عنوان یکی از اهداف اصلی خود در راستای ارتقا و حفاظت از ارزش‌ها و تنوع زیستی تالاب
پریشان تعریف کرده است.

فرانک فراهانی‌جم‌ /‌ گروه دانش