نقش دوبله در خاطره‌سازی‌های تلویزیونی

 بازخوانی سرگذشت دوبله‌های ماندگار، چینش دوبلورها و برشمردن دنیای موقر و ارزشمندی که هنر دوبله از آن برخوردار است، شاید بتواند راوی بخشی از جذابیت‌های جادویی آن برای طرفداران بی‌شمار دوبله ایرانی باشد. در گزارشی که از نظر می‌گذرانید، دوبله چند سریال خارجی و ایرانی پربیننده طی سه دهه گذشته بازخوانی و تحلیل شده است.

پوآرو از سینما به تلویزیون آمد

شاید جالب باشد که بدانید سریال پوآرو پیش از این‌که به شکل یک سریال از تلویزیون پخش شود، نسخه سینمایی‌اش سال 1373 از تلویزیون به مدیر دوبلاژی ایرج رضایی روی آنتن رفت. این اثر به لحاظ دوبله با نمونه سینمایی آن کاملا متفاوت است و حتی کاراکتر اصلی آن یعنی هرکول پوآرو هم با صدای خود رسول‌زاده دوبله شد اما ظاهرا این فیلم نتوانست به آن اقبالی که باید، دست پیدا کند و در نتیجه تصمیم گرفته شد در دوبله سریال، سراغ مدیر دوبلاژ دیگری بروند.

گویندگان اثر

در این سریال عطاءالله کاملی به جای سربازرس جپ، جلال مقامی به جای کاپیتان هستینز‌، ایران بزرگمهر به جای خانم لمون‌ و اکبر منانی به جای هرکول پوآرو صحبت کردند. بیشتر دوبلورهایی که در این کار بودند، تبحر زیادی در خلق صداها داشتند اما از این میان صدایی که پوآرو را در ایران پوآرو کرد، اکبر منانی بود. او با هوش خاصی توانست بدون آن‌که شکل طنزآمیزی به لحن پوآرو بدهد، لهجه فرانسوی را به کار اضافه کرده و با طنازی خاصی برخی کلمات را ادا کند. این سریال با تیپ‌گویی منحصر به فرد منانی خیلی زود به یکی از کارهای خاطره‌انگیز و محبوب مردم در تلویزیون بدل شد.

3 گوینده برای یک نقش

مرحوم کاملی ظاهرا برای انتخاب گوینده نقش پوآرو مجبور شد آن را سه بار عوض کند تا در نهایت به منانی برسد. به گفته مرحوم کاملی، زمانی که برای اولین بار اکبر منانی به جای پوآرو صحبت کرد، فهمیدم او همان گوینده مورد نظر من است. مانند دیگر کارهایم، حساسیت زیادی روی این کار داشتم و تلاش ‌کردم واژه‌ها درست ادا شود. به عنوان نمونه زبان اصلی شخصیت پوآرو فرانسوی بود و از واژه «مامازل» برای صدا کردن خانم‌ها استفاده می‌کرد و نه «مادموازل».

کاملی برای دوبله «سریال پوآرو» در سال 76 دیپلم افتخار و تندیس زرین جشنواره زیباکنار را دریافت کرد.

نزدیکی دوبله ایرانی به نسخه اصلی

بعد از رایزنی‌های فراوان، عطاء‌الله کاملی به عنوان مدیر دوبلاژ این کار انتخاب شد. او ظاهرا کلید طلایی موفقیت این اثر را در ترجمه و متن آن دانست و به همین دلیل، دست به بازنویسی عظیمی زد و در شیوه دیالوگ‌نویسی و سینک کردن، تغییرات بسیاری را ایجاد کرد، به گونه‌ای که کار به نسخه اصلی اثر بسیار نزدیک شود.

در واقع اگر شما نمونه اصلی پوآرو را ببینید، تفاوت چندانی را به لحاظ لحن و بار کلامی اثر اصلی با نمونه ایرانی مشاهده نمی‌کنید.

خانم مارپل چگونه ایرانی شد؟

مجموعه تلویزیونی «خانم مارپل» سال‌ها قبل برای اولین بار با صدای زنده‌یاد فهیمه راستکار از شبکه یک پخش شد. در کنار جذابیت‌های خاص این مجموعه، صدای این دوبلور و بازیگر قدیمی که به جای جین مارپل صحبت می‌کرد، حال و هوای خاصی به مجموعه داد و آن را جذاب‌تر و تماشایی‌تر کرد.

جاودانه‌ای از رسول‌زاده

دوبله سریال خانم مارپل جزو آخرین آثاری است که با مدیریت دوبلاژ احمد رسول‌زاده در تلویزیون دوبله شد. رسول‌زاده به دلیل سبک متفاوتی که در دوبله دارد،‌ گویندگان شاخصی را برای نقش‌گویی در خانم مارپل در نظر گرفت که باید از انتخاب برتر وی،‌ یعنی صدای فهیمه راستکار به جای شخصیت جین مارپل (با بازی جووان هیکسن)‌ نام برد.

صدای نکته سنج

زنده‌یاد فهیمه راستکار با درک شخصیت خانم‌ مارپل و زیر و بم احساسات وی، توانست به‌‌گونه‌ای به جای او حرف بزند که گویی خود خانم مارپل است که به سخن آمده و فارسی صحبت می‌کند. صدای راستکار و نحوه نقش‌گویی‌اش توانست مخاطبان زیادی را به خود جذب کند. در کنار بازی متفاوت بازیگر نقش مارپل، بخوبی حس کنجکاوی یک زن مسن انگلیسی مبادی آداب و نکته‌سنج را به مخاطب منتقل می‌کرد.

شیوه گزینشی که تغییر یافت

احمد رسول‌زاده در انتخاب گویندگان خانم مارپل، حساسیت زیادی به خرج داد چرا که اعتقاد داشت مشکل‌ترین و حساس‌ترین بخش دوبله در هرکاری انتخاب گویندگان است. اوایل که کار دوبله خانم مارپل شروع شد، این موضوع بشدت مطرح بود که صداها براساس چهره‌ها گزینش شوند. مدتی به این شیوه عمل شد، ولی نتیجه‌، چندان مطلوب نبود چرا که دوبلورهای انتخاب شده در حد انتظار رسول‌زاده عمل نمی‌کردند اما به مرور صداها، جان خود را پیدا کردند.

گویندگان خانم مارپل

در خانم مارپل، گویندگان مطرحی نظیر ژاله علو، پری هاشمی، مهین بزرگی، آزیتا لاچینی، ناهید شعشعانی،‌ رزیتا یاراحمدی، مهین برزویی و... حضور داشتند که بیشتر آنها هم توانستند در کارشان موفق عمل کنند و از پس نقش‌گویی‌هایشان برآیند. در این میان گویندگانی نظیر تورج مهرزادیان، امیر قطعه‌ای و عباس نباتی هم بسیار خوش درخشیدند.

نقش ترجمه خوب در کیفیت دوبله

بی‌شک یکی از شاخصه‌هایی که سبب درخشش دوبله این کار شد، ترجمه روان و شکیل آن بود. کار ترجمه خانم مارپل بر عهده حسین شایگان بود و او با ظرافتی موشکافانه لایه‌های فرهنگ بریتانیایی با آداب و القاب خاص خودش را در ترجمه خانم مارپل انعکاس داد و سهمی بسزا در ماندگاری دوبله این اثر داشت.

سربداران با دوبله ماندگار شد

فیلم «سربداران» به کارگردانی محمدعلی نجفی هم به لحاظ دوبله جزو آثار ماندگاری به شمار می‌رود. مدیریت دوبلاژ این کار بر عهده استاد کسمایی بوده است و او بخوبی از صدای اصلی برخی بازیگران چون صدای شادروان فیروز بهجت‌محمدی در نقش طوغای تیمورخان و علی نصیریان در نقش قاضی شارع بهره گرفت. گاهی هم در برخی نقش‌ها که صدای بازیگر متناسب با نقش او نبود، از صدای هنرمندانی چون منوچهر اسماعیلی، حسین عرفانی و شادروان ایرج ناظریان برای سخن گفتن بر روی چهره آنان بهره ‌برد تا نفوذ کلام دلنشین دوبلورها، هنر بازی بازیگران را دو چندان ‌کند.

ارتش سری و اثبات جایگاه دوبله

«ارتش سری» بی‌تردید یکی از محبوب‌ترین سریال‌های تلویزیونی پخش شده از تلویزیون به شمار می‌رود که دوبله خاطره‌انگیز آن در ذهن بسیاری از ما نقش بسته است. مدیریت دوبله این کار بر عهده ایرج رضایی بوده است. ظاهرا او در دورانی که به گفته خودش دوره بی‌توجهی بنیاد سینمایی فارابی به دوبله بوده، تصمیم گرفته است این کار را در تلویزیون دوبله کند تا از این طریق به دیگران ثابت کند دوبله باید باشد.

گویندگان ارتش سری

در این سریال تلویزیونی، ایرج رضایی، زهره شکوفنده، منصوره کاتبی، رفعت هاشم‌پور، ناصر طهماسب، خسرو خسروشاهی، محمد یاراحمدی، عباس سلطانی، جلال مقامی، عطاءالله کاملی، محمد عبادی، منوچهر والی‌زاده، حسین باغی، فاطمه برزویی، مریم شیرزاد و کیکاووس یاکیده به جای نقش‌های اصلی سریال حرف زدند.

دقت و برنامه‌ریزی، دلیل موفقیت دوبله

بسیاری بر این باورند که دوبله ارتش سری جزو کم‌ایرادترین دوبله‌هایی بوده که تاکنون انجام شده است. شاید بخشی از این موضوع به این خاطر بود که مدیر دوبلاژ این کار، زمان زیادی را صرف شخصیت‌پردازی صداها کرد و در نهایت گویندگانی را انتخاب کرد که به طور کامل با شخصیت‌ها همخوانی داشتند. این همخوانی تا حدی بود که بعد از آن، چند نفر از منتقدان نوشتند «ایرج رضایی» با انتخاب گویندگان، نام خودش را در مجموعه «ارتش سری» جاودان کرده است.

وقتی رضایی به هدفش رسید

ارتش سری در همان روزهای ابتدایی پخش توانست مخاطبان را با خود همراه کند به گونه‌ای که بعد از پخش این کار مسئولان بنیاد سینمایی فارابی اظهار کردند همگی چهارشنبه‌ها به تماشای «ارتش سری» می‌نشینند و به همین دلیل بهتر است دوبله این کار در سطح بالایی ادامه داشته باشد! رضایی درباره اظهارنظر مدیران وقت بنیاد فارابی در این مورد گفت: این جمله زیباترین جمله‌ای بود که شنیدم و به نوعی پاداش زحمت‌هایم را از این طریق گرفتم و ثابت کردم چرا دوبله باید باشد! این در حالی بود که در سال‌های پخش این سریال در دهه 60 بتدریج دوبله از سینمای ایران رخت بربست.

نوآوری درمعصومیت از دست رفته

سریال «معصومیت از دست رفته» به کارگردانی داوود میرباقری هم جزو آن دسته از آثاری به شمار می‌رود که به نظر بسیاری دوبله در دیده شدنش تاثیر زیادی داشت و به ماندگاری آن کمک زیادی کرد. شاید کمتر کسی فکر می‌کرد میرباقری مدیریت دوبلاژ این اثر را به حمید‌رضا آشتیانی‌پور بسپارد، اما ظاهرا کارگردان این سریال دوست داشت در این کار دست به نوآوری بزند و به یک جوان اعتماد کند. آشتیانی‌پور پس از قبول این کار تصمیم گرفت در نحوه دوبله گویندگان تغییری ایجاد کند و به جای این‌که این افراد را کنار هم قرار دهد تا کار را دوبله کنند، به شکل کاملا جداگانه از همه آنها صدا بگیرد تا به قول خودش از این طریق جلوی بده بستان‌های مرسوم گویندگان را بگیرد، چون در این حالت گوینده‌ای کنار گوینده یک نقش نبود و دوبلور صدای همکار خود را نمی‌شنید و طبیعتا سعی نمی‌کرد با تکنیک‌های مرسوم، فضاهای خالی را پر کند! ظاهرا این تکنیک آشتیانی‌پور بخوبی جواب داد؛ زیرا فضای کار را بیشتر به سمت صدابرداری سر صحنه برد به شکلی که بسیاری حتی متوجه نشدند این کار دوبله شده است.

بالانس بازی‌ها

معمولا در کارهایی از این دست که تعدد بازیگران زیاد است و از طیف‌های مختلفی از بازیگران در سطح و تجربه‌های مختلفی استفاده می‌شود، مشکل بالانس نبودن بازی‌ها با یکدیگر است. در این شرایط اگر دوبله خوبی روی یک کار حاکم باشد تاثیر زیادی را روی کیفیت کار می‌گذارد، به گونه‌ای که سطح بازی بیشتر بازیگرانان را به هم نزدیک می‌کند؛ اتفاقی که در معصومیت از دست رفته بسیار مشهود بود و بسیاری بر این باور بودند که اگر دوبله این کار از آن گرفته می‌شد، بازی به طرز چشمگیری افت می‌کرد.

نکته‌ای که خیلی‌ها متوجه نشدند

ناگفته نماند پیش از آشتیانی‌پور گزینه‌هایی نظیر منوچهر اسماعیلی و رحمان باقریان مطرح بود که هر یک به دلایلی گویندگی این کار را نپذیرفتند.

امین تارخ به دلیل زمان طولانی فیلمبرداری، قصد استراحت داشت و نمی‌خواست زمان دیگری را برای دوبله این کار اختصاص دهد، به همین خاطر گویندگی این کار به حمیدرضا آشتیانی‌پور رسید. هر چند او در گویندگی سعی کرد لحن خودش را به تارخ نزدیک کند به گونه‌ای که بسیاری از مخاطبان عام بر اثر این شبیه سازی موفق، حتی متوجه نشدند تارخ به جای خودش صحبت نمی‌کند. در زمان پخش سریال، خود تارخ از دوبله این کار بسیار راضی بود.

کار خوب مینو غزنوی

بسیاری که این سریال را دیدند بر این باور بودند که خوئینی‌ها در این سریال دست به شاهکار زد و بازی کم‌نظیری را از خود ارائه کرد، هر چند عده زیادی معتقدند بخشی از موفیت او در این سریال مدیون صدای خوب مینو غزنوی بود؛ به گونه‌ای که اگر دوبله را از این کار بگیریم دیگر شاهد آن قدرت و توانمندی در بازیگری او نیستیم. غزنوی در این کار برای اولین بار سراغ رل گویی منفی رفت و انصافا بخوبی هم از پس آن برآمد.

دیگر گویندگان

در این سریال بجز گویندگانی که نامشان رفت، زهره شکوفنده به جای فریبا کوثری، داریوش فرهنگ به‌جای خودش، ثریا قاسمی به جای مرضیه برومند از دیگر گویندگان کار بودند.

هزاردستان؛ شاهکار دوبله

بسیاری بر این باورند سریال «هزاردستان» اثر زنده‌یاد علی حاتمی یکی از بهترین تولیدات تلویزیون در زمینه دوبله است. در کنار کارگردانی خوب و بازی‌های درخشان، آنچه به ماندگاری این اثر کمک شایان‌توجهی کرده، دوبله کم‌نظیر آن با مدیریت مرحوم علی کسمایی است. تا پایان دهه 60 هنوز دوبله فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی رواج داشت و صدابرداری سرصحنه به شکل امروز، فراگیر نشده بود. به همین خاطر انتخاب صدای مناسب برای هر نقش و همچنین سینک بودن، وظیفه سنگینی بود که علاوه بر دانش فنی، نیاز به توانایی‌های بسیاری داشت که پدر دوبله ایران مرحوم کسمایی در هزاردستان بخوبی از پس آن برآمد.

گویندگان هزاردستان

در این سریال منوچهر اسماعیلی به جای عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی، محمدعلی کشاورز و جمشید لایق (چهار نقش)، ناصر طهماسب به جای علی نصیریان، اسماعیل محمدی، جهانگیر فروهر و نعمت‌الله گرجی (چهار نقش)، ایرج ناظریان به جای داوود رشیدی، عزت‌الله مقبلی به جای جعفر والی و جهانگیر فروهر در نقشی دیگر (دو نقش) در کنار بهرام زند، احمد رسول‌زاده، ژرژ پطرسی، حسین عرفانی، مهدی آرین‌نژاد، جواد پزشکیان، حسین حاتمی، اصغر افضلی، عطاءالله کاملی، منوچهر نوذری، بدری نورالهی، مهین کسمایی، خسرو خسروشاهی، جلال مقامی و... گویندگی اثر را برعهده داشتند.

حکایت سپرده شدن دوبله به علی کسمایی

ظاهرا در ابتدا قرار بود ناصر طهماسب مدیریت دوبلاژ این کار را بر عهده بگیرد و حتی در طول ساخت کار، او با مشکلات بسیار چند قسمت را هم دوبله کرد اما در ادامه اتفاقاتی رخ داد و باعث شد او از انجام کار مدیریت دوبلاژ کنار برود و فقط دوبله نقش‌ها را برعهده بگیرد. گزینه بعدی حاتمی، منوچهر اسماعیلی بود اما ظاهرا او به دلیل رفاقتی که با طهماسب داشت، تصمیم گرفت این کار را انجام ندهد و با حاتمی به این نتیجه رسیدند که سراغ گزینه سوم یعنی علی کسمایی بروند.

تلافی به سبک علی حاتمی

هر چند علی حاتمی از آمدن کسمایی بسیار خوشحال بود اما معتقد بود از کنار سنگ‌اندازی‌ها برای مدیر دوبلاژ نشدن طهماسب و اسماعیلی نباید بسادگی عبور کرد، به همین دلیل از آنها خواست سهم زیادی در دوبله کار داشته باشند، که البته کسمایی هم از آن استقبال کرد! در ابتدا هشت نقش برای اسماعیلی در نظر گرفتند اما با مخالفت او این تعداد به پنج رسید.

درخشش منوچهر اسماعیلی

شادروان کسمایی در دوبله «هزاردستان» برای اولین بار از صدای دوبلور توانمندی چون منوچهر اسماعیلی برای هنرنمایی چهار نقش اصلی و فرعی، ریسک بالایی را پذیرفت. اما هدایت هنرمندانه و فنی وی و همچنین توانمندی اسماعیلی، باعث شد نتیجه کار به غنای اثر ارزشمند شادروان علی حاتمی‌ بیفزاید. صدای اسماعیلی در این سریال، گاه با هنرمندی به جای رضا تفنگچی (جمشید مشایخی) شنیده می‌شد، سپس بر چهره محمدعلی کشاورز بازیگر نقش شعبان استخونی جلوه‌گری می‌کرد، همه این هنرنمایی‌ها علاوه بر هنر و توانایی هنرمندان دوبله چون منوچهر اسماعیلی، مدیون انتخاب‌های عالی و مدیریت هنرمندانه علی کسمایی و استفاده بجا از توانایی بزرگان دوبله، در خدمت مضمون نهایی فیلم‌ها و سریال‌ها بود.

وسواس حاتمی‌گونه

وسواس علی حاتمی در مورد نوع بازی، لحن و گویش بازیگران از جمله محمدعلی کشاورز بسیار زیاد بود، به گونه‌ای که برای رسیدن کشاورز به نقش شعبون استخونی سه تا متکا و مقدار زیادی پنبه در پشت محمدعلی کشاورز قرار گرفت تا شکل و قیافه ‌او به قول حاتمی درست شود و او را به آنچه مدنظر دارد، نزدیک کند؛ او برای انتخاب گوینده این کار هم دچار نوعی وسواس شد و تنها حاضر بود این نقش را به اسماعیلی بسپارد. ظاهرا او به اسماعیلی گفته بود منوچهر، من ظاهر کشاورز را درست کردم تو هم دهانش را درست کن! و خب در نهایت هم همین اتفاق رخ داد و این نقش به یکی از کاراکترهای اثرگذار سریال بدل شد. علی حاتمی همچنین در حین تعاملی که با کسمایی داشت به دلیل رفاقتی که با اسماعیلی و طهماسب داشت سعی می‌کرد دیدگاه‌هایی را که در مورد صدای گویندگان دارد هم به تیم گویندگان منتقل کند.

ابتکار دوبله

از نکات قابل توجهی که در دوبله این کار وجود داشت این بود که علی حاتمی در تمام لحظه‌های دوبله حضور داشت و توضیحات کامل را به همه ارائه می‌‌کرد. ظاهرا کسمایی برای این‌که تمرکز گویندگانی که به جای چند کاراکتر صحبت می‌کردند، صحنه‌های رودررویی این کاراکترها جداگانه گرفته می‌شد و این موضوع باعث می‌شد گویندگان با تمرکز بیشتری نقش‌هایشان را بگویند.

از منوچهر اسماعیلی در این زمینه نقل است که «در کار حاتمی جای هیچ‌گونه شوخی و عرض‌اندام نبود چرا که او خودش از توانایی‌های ما آگاه بود!»

نگار حسینی