فضـای ممـنوعه؟

اما نقطه عطف شبکه‌های اجتماعی در ایران زمانی بود که کاربران ایرانی همانند تمام مردم دنیا، همراه موج جدید استفاده از شبکه‌های اجتماعی معروفی همچون فیسبوک و توییتر شدند. این شروع یک جریان جدید بود؛ جریانی که باعث تولد شبکه‌های اجتماعی جدید فارسی زبان هم شد.

از دیپلماسی فیسبوکی تا تجارت

این روزها شبکه‌های اجتماعی یکی از عوامل ارتباط سیاستمداران با مردم کشورشان و حتی خارجیان هستند. وزیر امور خارجه کشورمان، محمد جواد ظریف در سه شبکه اجتماعی فیسبوک، توییتر و یوتیوب عضو است و فعالیت‌های گسترده‌اش در فیسبوک زبانزد عام و خاص شده است. اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور، از دیگر اعضای هیات دولت است که صفحه‌ فیسبوکش توجه زیادی را جلب کرده است. رئیس‌جمهور نیز از شبکه‌های اجتماعی غافل نمانده و علاوه بر صفحه‌ای در فیسبوک، دو اکانت توییتر یکی به فارسی و دیگری به انگلیسی دارد که از آن طریق با مردم و فعالان وب در تماس است. اما قدرت شبکه‌های اجتماعی به جنبه‌های سیاسی محدود نمی‌شود. شبکه‌‌های اجتماعی علاوه بر کارکردهای سیاسی می‌توانند در ابعاد آموزشی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز نقش داشته باشند. رواج تجارت الکترونیک و کسب و کارهای آنلاین، جنبه اقتصادی شبکه‌های اجتماعی را مهم‌تر از همیشه کرده است. شرکت‌ها، سازمان‌ها و صاحبان مشاغل کوچک از طریق شبکه‌های اجتماعی می‌توانند تراکنش و داد و ستد مالی وسیعی داشته باشند. علاوه بر این در بستر شبکه‌های اجتماعی تخصصی، ارتباطات صنفی شکل می‌گیرد که منافع اقتصادی بزرگی برای طرفین دربردارد. از دیدگاه تجاری نیز هر کاربر شبکه‌‌های اجتماعی می‌تواند یک مشتری بالقوه تلقی شود. داده‌های مربوط به رفتار کاربران در شبکه و تعاملات و علایق آنان می‌تواند منبع اطلاعاتی مهمی برای شرکت‌ها، سازمان‌ها و دولت‌ها باشد. از این رو کشف علایق انبوه کنشگران شبکه و قرار دادن محصولات و خدمات مورد نظر در معرض دید آنان، برای تولیدکنندگان محصولات و خدمات اهمیت ویژه‌ای دارد.

شبکه اجتماعی بازرگانان

قدرت اقتصادی شبکه‌های اجتماعی بر کسی پوشیده نیست، جالب آن‌که این روزها گویا ایران برای ورود به این حوزه پیشقدم شده است. در مراسم افتتاحیه نوزدهمین نمایشگاه الکامپ که از تاریخ چهاردهم تا هفدهم آذر در محل دائمی نمایشگاه‌های تهران برگزار شد، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، از اولین شبکه اجتماعی بازرگانان رونمایی کرد. شبکه اجتماعی bizbiznet قرار است با ایجاد فضایی تعاملی میان فعالان اقتصادی، مجالی برای توسعه کسب و کار در حوزه‌های مختلف اقتصادی فراهم کند. طبق گفته موسسان این شبکه اجتماعی، هرچند سایت علی‌بابا (وبسایتی برای بازرگانان که در کشور چین قرار دارد)، چندی پیش قسمتی برای کسب و کار راه انداخته، اما شبکه اقتصادی bizbiznet اولین شبکه اجتماعی در حوزه اقتصاد در سطح جهان است و نمونه مشابه خارجی ندارد و برخلاف بیشتر شبکه‌های اجتماعی فارسی، سازوکارش تقلیدی از شبکه‌های اجتماعی مطرح نیست.

شمشیر دو لبه

شبکه اجتماعی یک پدیده شوم نیست، در غیراین صورت تلاشی برای ایرانیزه کردن آن مورد عنایت خاص وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار نمی‌گرفت. با توجه به هدف اولیه شبکه اجتماعی که کم کردن فاصله‌ها و نزدیک شدن به دهکده جهانی است، انحصار‌طلبی می‌تواند مفهوم اصلی شبکه‌های اجتماعی را نقض کند. قبل هر چیز باید دانست رسانه‌های اجتماعی نیز مانند هر پدیده دیگری، فرصت‌ها و تهدید‌های خود را دارند و نباید یکسره نفی شوند. بنابراین چگونگی استفاده از این پدیده باید مورد توجه قرار گیرد نه حذف آن. منتقدان باور دارند که شبکه‌های اجتماعی مانند شمشیر دو لبه هستند، یعنی همان‌طور که کارکرد‌های مثبت فراوانی دارند، می‌توانند آسیب‌زا نیز باشند. سخنان وزیر ارتباطات فناوری اطلاعات در گزارش صد روزه وزارتخانه خود نیز این کارکرد دوگانه را تائید می‌کند: «شبکه‌های اجتماعی در دنیای امروز بسیار فعال هستند و در ایران شبکه‌های اجتماعی خارجی در کل منفی نیست، یعنی اگر شما به فیسبوک یا توییتر مراجعه کنید بسیاری، یعنی ۷۰ تا ۸۰ درصد اطلاعات مفیدی دارند و خیلی از محققان تجربیاتشان را روی صفحه‌هایشان در دسترس قرار داده‌اند. البته در شبکه‌های اجتماعی خارجی صفحات نامناسب هم وجود دارد.»

واعظی به‌عنوان راهکار و برای شناخته‌تر شدن شبکه‌های اجتماعی داخلی چند بار در سخنانش اشاره کرده که باید شبکه‌های اجتماعی داخلی را گسترش دهیم: «من از همکارانم در دولت خواهش می‌کنم به شبکه داخلی روی بیاورند تا بتوانیم به تقویت آن بپردازیم.»

کلید موفقیت

با رشد روز‌افزون شبکه‌های اجتماعی و علاقه کاربران به آنها، بسیاری درصدد راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی بومی در کشورشان برآمدند. ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و شبکه‌های مجازی ایرانی فراوانی مانند فیسبوک ایرانی، یونی‌کده، فیس‌نما، کلوب و... در داخل کشور راه‌اندازی شدند که البته‌ هنوز نتوانسته‌اند به موفقیتی مشابه همتایان برتر جهانی خود دست یابند. دلایل نبود موفقیت آنها در یک نکته اساسی خلاصه می‌شود؛ این شبکه‌ها هم از لحاظ نامگذاری و هم ساختار و شکل ظاهری که از منابع اوپن‌سورس استخراج شده‌اند، در بهترین حالت تقلیدی از نمونه‌های برتر جهانی هستند. به همین دلیل وقتی بهترین نمونه آنها موجود است، کاربران کمتر به استفاده از نمونه‌های ایرانی آن رغبت‌ نشان می‌دهند.

از طرفی دیگر، ویژگی بارز رسانه‌های اجتماعی این است که محتوا در آنها در سطح محلی منتشر اما در بعد جهانی توزیع می‌شود. طبق نظر استادان ارتباطات، رسانه اجتماعی پلتفرم توزیعی دارد و فناوری توزیع اطلاعات و محتوا، بومی و غیربومی ندارد. بنابراین خلاقیت و ساختن رسانه‌ای نو که قبلا تولید نشده است می‌تواند عامل موفقیت باشد، نه تکرار شبکه‌های اجتماعی معروف. برای رسیدن به این هدف، بخش خصوصی به دلیل رویکردی که نسبت به بازار دارد، نقش اصلی را ایفا می‌کند. به همین دلیل نیز بیشتر شبکه‌های اجتماعی مطرح دنیا در ابتدا و هنگام راه‌اندازی کاملا خصوصی بوده‌اند. در ایران نیز باید به این مدل اثبات شده بهای بیشتری داده شود تا بخش خصوصی، بیش از پیش به دنیای رسانه‌های اجتماعی وارد شود.

مدل ایرانی

همان‌طور که گفته شد در ایران شبکه‌های اجتماعی متفاوت و متنوعی راه‌اندازی شده‌اند. کلوب، آپارات، پارس‌کلاب، فیس‌نما، آشیون، دوره، هم‌میهن، فیس‌پیج، ایرها و... از آن جمله هستند. محمود واعظی، وزیر ارتباطات نیز همان‌گونه که در مراسم افتتاحیه الکامپ 92 اعلام کرد، در چهار شبکه اجتماعی داخلی عضو شده است. او روز شنبه، شانزدهم آذرماه در این شبکه‌های اجتماعی حاضر شد و به‌صورت آنلاین با مخاطبان ارتباط برقرار کرد. وزیر ارتباطات هر روز در شروع کار، یک ساعت از وقت خود را به تعامل با مردم از طریق شبکه‌های اجتماعی صرف می‌کند و با توجه به بازخوردی که از آنها می‌گیرد، ممکن است زمان بیشتری نیز بگذارد. در این صفحات نیز مانند دنیای واقعی بیشتر پرسش‌های کاربران درباره فیلترینگ و میزان گستردگی آن، سرعت پایین اینترنت، قیمت بالا و مشکلاتی از این دست است. جالب این‌که آقای وزیر علاوه بر پاسخ به کاربران دو سوال نیز در صفحات خود مطرح کرده تا با نظرات مردم بیشتر آشنا شود. این دو پرسش عبارتند از چگونه برای شبکه‌های داخلی اعتمادسازی کنیم و با مشخصات خود وارد شویم؟ و چگونه وقتی را که برای این ارتباط می‌گذاریم مفید و ثمربخش باشد؟ در ادامه با شبکه‌های اجتماعی که وزیر ارتباطات در آنها عضو شده آشنا می‌شویم:

سایت اینترنتی کلوب دات کام یکم دی ماه ۱۳۸۳ بر پایه نیازهای امروزی کاربران اینترنتی ایرانی راه‌اندازی شد تا به عنوان سایتی برای ارتباط ایرانیان و فارسی‌زبانان جهان بتواند بستری برای تبادل اطلاعات، نیازها، کالا و خدمات، آشنا شدن با همکاران، دوستان قدیمی و... به وجود آورد.

گفته می‌شود کلوب دات کام با بیش از دو میلیون و ۵۰۰ هزار عضو، بزرگ‌ترین جامعه مجازی ایرانیان است.

در یک نگاه کلی، بسیاری از شبکه‌های اجتماعی فارسی زبان به دلیل عدم استقبال، به‌صورت طرح‌‌های نیمه‌کاره رها شده‌اند. در میان شبکه‌های غیرفعال می‌توان به شبکه اجتماعی فیسبوک ایران با نشانی اینترنتی facebook.poemse.com، فیسبوک دات.آی‌.آر و شبکه اجتماعی مجازی دانشجویان ایرانی اشاره کرد.

شبکه اجتماعی آپارات، یک سرویس اشتراک ویدئوست که موسسه توسعه تجارت الکترونیک صبا آن را راه‌اندازی شده است. این شرکت، شبکه‌های اجتماعی دیگری مانند کلوب دات کام و میهن بلاگ را نیز در اختیار دارد. در آپارات که سیستمی مشابه یوتیوب دارد می‌توانید، ویدئوهای خود را با دیگران به اشتراک بگذارید و دیگر کاربران را به‌صورت اختصاصی از ویدئوهای خود مطلع کنید.

زیگور با ایجاد یک حساب کاربری در پورتال زیگور به هفت نوع از خدمات شامل پردیس زیگور، صفحه یک اخبار، سررسید زیگور، تماشاخانه زیگور، نگارخانه، نامه زیگور و طربخانه زیگور دسترسی دارید. با استفاده از این شبکه اجتماعی می‌توانید به دوستان و خانواده خود نزدیک‌تر شوید و لحظات مهم زندگی را با افرادی که دوست دارید به اشتراک بگذارید. زیگور، خدماتی مانند اطلاع از به روزترین اتفاق‌ها، تنظیم برنامه خود، به اشتراک گذاشتن، یافتن و تماشای ویدئوها، عکس گرفتن از لحظات طلایی، نامه نوشتن به آشنایان و شنیدن صدای جهان را در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

تبیان از دیگر شبکه‌های اجتماعی فارسی است و طبق آمار منتشر شده از سوی سایت آن، تا نوزدهم مهر نزدیک به 16 هزار عضو داشته است. شبکه اجتماعی تبیان چند امکان که شامل گفت‌وگو، بارگذاری صوت با حجم پنج مگابایت و فرمت MP3، نظردهی به مقالات و همه پرسی در مورد موضوعات روز، نظرسنجی و... است را در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد. این شبکه، ساختار و شکلی شبیه فیسبوک دارد. گفتنی است شبکه اجتماعی تبیان سال 1390 راه‌اندازی شده است. / ضمیمه کلیک

مائده گیوه‌چین