نبض محیط زیست در جنگل می‌زند

 شاخص EPI یا شاخص عملکرد محیط زیست، یکی از شاخص‌های بین‌المللی است که هر دو سال یکبار از سوی دانشگاه ییل و کلمبیا در آمریکا منتشر شده و وضع کشور‌ها در شاخص‌های گوناگون مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

این بررسی‌ها از سال 2006 شروع شده و آخرین گزارش آن که سال 2012 منتشر شد، بیانگر این است که کشورمان در جایگاه یکصدو چهاردهم این رتبه‌بندی قرار دارد.

آمارهای منتشر شده از این حکایت دارد که ایران میان ۱۳۲ کشور جهان با نمره‌ای برابر با 42.73 در جایگاه ۱۱۴ دنیا قرار گرفته است.

اگر به گزارش‌های سال‌ها قبل رجوع کنیم متوجه می‌شویم کشورمان در سال ۲۰۱۰ با به دست آوردن امتیاز ۶۰ در مقام ۷۸ و در سال ۲۰۰۸ نیز با نمره 76.9 در رتبه ۶۷ جهان قرار داشته است.

این در حالی است که سه کشور سوئیس،لاتویا و نروژ در صدر آخرین جدول منتشر شده قرار گرفته و به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را از آن خود کرده‌اند.

جالب است بدانید عراق، ترکمنستان و ازبکستان هم کشورهایی هستند که به ترتیب نامشان در پایین‌ترین قسمت این جدول قرار گرفته است. علاوه براین آمریکا هم در این رده بندی جایگاه 49 را به دست آورده است.

در جدیدترین ارزیابی EPI، ۲۲ شاخص زیست‌محیطی بررسی شد. در این میان، کشورمان در شاخص‌ های انتشار گاز دی اکسید کربن (CO2)‌ و گازهای گلخانه‌ای، استفاده از آب و حفظ منابع آبی و انتشار ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرون عملکرد ضعیفی داشته است.

اهداف توسعه هزاره

زهرا جواهریان، مدیر کل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست درباره نحوه تعیین شاخص‌های محیط زیست می‌گوید: مدتی قبل یعنی درخرداد 91 نشستی در ریودوژانیرو برگزار شد به نام ریو +20. در این نشست سندی به نام آینده‌ای که ما می‌خواهیم تنظیم شد.

به این ترتیب در این سند شاخص‌های اهداف توسعه پایدار (SDGs) تدوین شد. در حقیقت اهداف توسعه پایدار باید جایگزین اهداف توسعه هزاره یا MDGs شود.

اهداف توسعه هزاره برای همه کشورها مشخص شده است. به این شکل که در سند آمده است همه کشورها باید تا سال 2015 اقداماتی انجام بدهند.

برای نمونه طبق توسعه هزاره همه کشورها باید میزان مرگ و میر کودکان را تا سال 2015 به نصف برسانند یا یکی از آرمان‌های توسعه هزاره دستیابی به توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست است، علاوه بر این، این سند هشت آرمان و شاخص‌هایی نیز دارد، شاخص‌هایی مانند افزایش مناطق تحت حفاظت، آب آشامیدنی سالم و حفظ جنگل‌ها و کاهش گونه‌های در معرض خطر انقراض، اما سند اهداف توسعه هزاره آن‌طور که باید و شاید تاثیرگذار نبوده زیرا خیلی کشورها در آن موفق نبودند به همین دلیل تصمیم به تغییر آن گرفتند.

جواهریان اضافه می‌کند: یکی دیگر از مشکلات این سند دستوری بودنش بود، یعنی به کشور‌ها گفته بود این کار‌ها را انجام بدهند، بدون این‌که مسائل و افراد مختلف جامعه مانند زنان، کودکان و افراد بی‌سرپرست در نظر گرفته شود.

بنابراین در نشستی که در برزیل برگزار شد، کشورها به این توافق رسیدند که همه اقشار جامعه باید در ساختن آینده خود نقش داشته باشند و در این تصمیم که چگونه آینده‌ای برای خود می‌خواهند شریک باشند، طبق این سند گفته می‌شود نظرات باید از پایین به بالا بیاید بعد تصمیم‌گیری شود.

او ادامه می‌دهد: سند SDGs (اهداف توسعه پایدار) قرار است سال 2015 تصویب و جایگزین اهداف توسعه هزاره شود.

یکی دیگر از دلایل ناکارآمد بودن سند اهداف توسعه هزاره را مشارکت کم کشورها می‌توان دانست زیرا در تنظیم اهداف این سند 30 کشور نظر داده و نقش داشته‌اند، اما در سند اهداف توسعه پایدار حدود 88 کشور نظرات خود را مطرح می‌کنند.

جواهریان می‌افزاید: قرار شده اهداف توسعه پایدار در سطح کشورها از پایین به بالا باشد. در حقیقت به این شکل صدای اقشار مردم شنیده شده و بعد هدف‌گذاری‌ها انجام می‌شود. علاوه براین، خوشبختانه ایران جزو کشورهایی انتخاب شد که تدوین این اهداف در آن صورت می‌گیرد.

مدیر کل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست عنوان می‌کند: نتیجه نظرسنجی‌هایی که ما به عمل می‌آوریم برای تصمیم‌گیری به سازمان ملل ارسال می‌شود. سازمان حفاظت محیط زیست به کمک نمایندگی سازمان ملل در ایران در هفت نشست با حضور سازمان‌های مردم نهاد، بخش خصوصی، بخش دولتی و دانشگاهیان گزارشی تدوین کرد به عنوان گزارش ایران که برای نیویورک ارسال شده است.

شاخص‌‌هایEPI

بحث دیگری که درباره شاخص‌ها مطرح می‌شود این که علاوه براین‌که معمولا کشورها برای خودشان شاخص‌های ملی دارند، یکسری شاخص بین‌المللی هم وجود دارد مانند شاخص EPI یا شاخص عملکرد محیط زیست که هر دوسال یکبار از سوی دانشگاه ییل و کلمبیا در آمریکا منتشر می‌شود و برای هر کشور 22 شاخص مورد بررسی قرار می‌گیرد.

با توجه به این شاخص‌ها کشورها از نظر عملکرد محیط زیست مقایسه می‌شوند.این کار از سال 2006 شروع و آخرین گزارش آن سال 2012 منتشر شده است.

به این ترتیب با توجه به شاخص EPI تاکنون چهار رتبه‌بندی منتشر شده است که در این رتبه بندی‌ها رتبه ایران به ترتیب در سال‌های 2006، 2008 ،2010و 2012 رتبه‌های 53 ، 67 ، 78 و114 بوده است.

این آمار از سیر نزولی کشورمان در این مدت حکایت دارد و جواهریان درخصوص پایین آمدن جایگاه کشورمان در این رتبه‌بندی چنین توضیح می‌دهد: بهتر است بدانید مرکزی که گزارش‌ها را ارائه می‌کند، می‌گوید گزارش‌های هیچ سالی با سال‌های قبل قابل مقایسه نیست، زیرا تعداد کشورها، شاخص‌ها و نحوه محاسبه شاخص‌ها و نوع شاخص در این آمار‌ها متفاوت است.

مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست ادامه می‌دهد: وقتی با شاخص‌های 2012 وضع سال‌های 2006 تا 2010 را بررسی کردند رتبه ایران 111 ،113و114 شد. به همین دلیل می‌توان گفت وضع ما خیلی تغییر نکرده است.

جواهریان معتقد است چون برخی شاخص‌ها تغییر کرده و شاخص‌هایی در نظر گرفته شده است که ایران درآن وضع مناسبی ندارد، جایگاه کشورمان در این رتبه بندی پایین آمده است،

او ادامه می‌دهد: برای مثال می‌توان گفت در شاخص‌های سال 2006 ما مرگ و میر کودکان را داشتیم و امتیاز ما از 100 برابر 99 شد، ولی بعد آمدند این شاخص را برداشتند و شاخص دیگری مانند گرد و غبار گذاشتند که متاسفانه ما در این شاخص وضع مناسبی نداریم، برای همین دلیل نسبت به سال‌های گذشته رتبه پایین‌تری به دست آوردیم، یعنی این نشانه عملکرد نامناسب نیست.

جواهریان می‌گوید: قصد توجیه ندارم، اما در بعضی موارد عملکرد ما ضعیف بوده، بنابراین باید آنها را بهبود بخشید. یکی از این موارد وجود گرد و غبار است که رتبه ما را از جایگاه 78 در سال 2010 به 114 رسانده، در حالی که منشأ گرد و غبار ما نیستیم و این پدیده از سایر کشورها وارد ایران می‌شود، ولی تمهیدات مناسبی هم در دست تهیه است تا بتوانیم گرد و غبار را مهار کنیم. ما اگر بتوانیم گرد و غبار را مهار کنیم می‌توانیم وضع کشورمان را در رتبه بندی بهبود ببخشیم.

طبق این رتبه بندی جایگاه کشورهای همسایه نیز دستخوش تغییر شده، برای نمونه ترکیه که سال 2010 رتبه 77 را داشته است اکنون در جایگاه 109 قرار دارد و عراق هم با رتبه 132 در قعر جدول است.

میان کشورهای آسیایی هم امارات با رتبه 77 بهترین کشور در این منطقه است. اما کشورهای اسکاندیناوی مانند سوئد، دانمارک و فنلاند هم در توسعه پایدار و هم در EPI معمولا جایگاه مناسبی دارند. چین هم اوضاع خوبی ندارد.

جواهریان ادامه می‌دهد: البته ما در این رتبه‌بندی‌ها در برخی شاخص‌ها وضع خوبی داریم، برای نمونه در بحث جنگل رتبه یک و امتیاز صد گرفته ایم، چون توانسته ایم جنگل را حفظ کنیم نه این‌که آن را افزایش داده یا به وضع 20 سال پیش برگردیم. در واقع با حفظ جنگل توانسته‌ایم رتبه خوبی به دست بیاوریم.

شاخص‌ها پنهان می‌مانند!

با وجود این ما در بیشتر شاخص‌ها ضعیف عمل کرده‌ایم و هیچ نهادی مایل به انتشار آنها نبوده و نیست. برای نمونه در زمینه گرد و غبار ما در دنیا رتبه 107 را به دست آورده ایم یا درخصوص انتشار گاز CO2 هم در گزارش EPI جایگاه کشورمان در رتبه 96 قرار گرفته است.

جواهریان درباره دلیل تغییر جایگاه کشورمان در چهار دوره‌ای که رتبه بندی‌ها مشخص است،می گوید: یکی از دلایل آن تغییر تعداد کشورهاست. برای نمونه سالی بود که شاخص‌های 163 کشور بررسی شد، اما در آخرین دوره 132 کشور حاضر بودند سپس سال 2006 تعداد کشورها به 133 و در سال 2008 به 149 و در سال 2010 به 163 کشور رسید و شاخص‌هایشان مورد بررسی قرار گرفت. در سال 2012 هم شاخص‌ها برای 132 کشور تعیین شد.

مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست می‌افزاید: دانشگاه ییل و مرجع جهانی اقتصاد که با همکاری هم این آمار را منتشر می‌کنند، مدعی هستند هیچ سالی با سال قبل قابل مقایسه نیست فقط در ایران است که ما به شکل نادرستی شاخص‌های هر سال را با سال قبل مقایسه می‌کنیم. آنها می‌گویند شاخص‌ها و تعداد کشورها تغییر می‌کند و به همان نسبت نحوه محاسبه شاخص عوض می‌شود. برای نمونه سوئد یک بار رتبه‌اش یک بوده یک‌بار هم 12 شده است و در آخرین گزارش، شاخص‌های همه کشورها را با سال‌های قبل مقایسه کردند. جایگاه سوئد در هر یک دوره یک شده است. به همین دلیل خیلی مهم است که شاخص‌ها چه هستند و چگونه محاسبه می‌شوند. به این ترتیب می‌توان گفت این تغییرات صرفا به‌دلیل عملکرد ضعیف کشورمان نیست. ولی در برخی موارد که ضعیف هستیم باید برنامه‌ریزی کنیم.

جنگل‌های بلوط، بی‌صدا خشک می‌شوند

مدیر کل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست معتقد است توانسته‌ایم جنگل را حفظ کرده و در این خصوص رتبه خوبی به دست بیاوریم. او در این باره می‌گوید: در این مدت جنگل افرایش پیدا نکرده و به وضع 20 سال پیش هم برنگشته‌ایم، اما در سال 2012 رتبه یک و امتیاز صد به ما رسیده است.

اما با وجود این، برخی خبرها خلاف این ماجرا را تداعی می‌کند. برای نمونه مدتی قبل رئیس مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی مازندران به فارس گفت روزانه 40 هکتار از جنگل‌های مازندران در حال نابودی است و تخریب جنگل‌ها نگران‌کننده است.

او تاکید کرد این تخریب‌ها به وسیله فعالیت دامداران، پروژه‌های عمرانی، قاچاقچیان و زمین‌خواران صورت می‌گیرد و براساس اطلاعات ماهواره‌ای، روزانه 40 هکتار از جنگل‌های شمال کشور نابود می‌شود و نیمی از این رقم معادل 20 هکتار مربوط به مازندران است.

علاوه بر این، برآوردهای غیررسمی هم نشان می‌دهد بیش از یک‌میلیون هکتار از رویشگاه‌های بلوط به پدیده خشکیدگی مبتلا شده ‌است. اما هنوز پهنه‌بندی و نقشه مربوط به این پدیده تهیه نشده است.

علی اوسط منتظری، معاون مناطق مرطوب و نیمه‌مرطوب سازمان جنگل‌ها درباره این فاجعه به «جام‌جم» می‌گوید: از سال 88 اولین گزارش به سازمان جنگل‌ها رسید که جنگل‌های بلوط غرب دچار خشکیدگی شده است. در همان زمان، سازمان جنگل‌ها گروه‌‌های کارشناسی را تشکیل داد که متشکل از موسسات تحقیقاتی، دانشگاه و صاحب نظران بود. این اکیپ به نتیجه رسیدند عامل بیماری قارچی با عنوان بیماری زغالی بلوط و همراه آن مجموعه‌ای از آفات چوب‌خوار در این جنگل‌ها مشاهده شد.

به گفته منتظری بعد از تحقیقات مشخص شد عامل اصلی خشکیدگی درختان بلوط تغییرات اقلیمی و افزایش ریزگردها و سایر استرس‌های محیطی بوده است.

سال 89 سازمان جنگل‌ها طرح جامع پیشگیری و مقابله با خشکیدگی درختان بلوط زاگرس را اجرا کرد. در قالب این طرح، سازمان جنگل‌ها تفاهم نامه‌ای با سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح داشت. به این ترتیب تصاویر هوایی دقیقی از این مناطق آماده شد.

منتظری ادامه می‌دهد: با توجه به این تصاویر نقشه‌ها در دست تهیه است. در بعضی شهرها مانند ایلام، فارس، کرمانشاه و چهار محال بختیاری نقشه‌ها آماده شده است. پروژه‌ای هم با همکاری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری آماده شده که ارزیابی و پایش پدیده خشکیدگی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای را شامل می‌شود و از امسال شروع شده است. البته در قالب طرح اول عملیات بازسازی جنگل با استفاده از نهال‌های گونه‌های مقاوم بلوط هم اجرا شد.

منتظری می‌گوید: یکسری عملیات پرورش جنگل هم انجام شده و درختان خشک هم که منبع بیماری بودند قطع و معدوم شدند.

او ادامه می‌دهد: تنها نگرانی ما بحث اعتباری این طرح است که اگر بتوانیم ردیف اعتباری مستقلی بگیریم می‌توانیم شاهد موفقیت‌های بیشتری باشیم.

به گفته منتظری آنها با فائو هم مکاتبه کرده‌اند تا از تجارب بین‌المللی در این زمینه استفاده کنند، زیرا این پدیده سابقه 110 ساله در دنیا دارد ودر کشورهای حاشیه مدیترانه هم دیده شده است.

مهدی آیینی - ‌گروه جامعه