وصله ناجور شهر

اسکان غیررسمی گروهی از شهروندان در حاشیه شهرها و مناطق دورافتاده و محروم شهر، پدیده‌ای به نام حاشیه‌نشینی را پدید آورده است که علاوه بر ساکنان حاشیه شهر، سایر شهروندان نیز از آسیب‌های آن در امان نیستند.

گرچه حاشیه‌نشینی در اغلب شهرهای کشور، کم و بیش وجود دارد، اما این آسیب اجتماعی در کلانشهرها بیشتر مشاهده می‌شود.

شکی نیست که بین فقر و حاشیه‌نشینی رابطه مستقیمی وجود دارد و همین که گروهی از شهروندان قادر نیستند برای اسکان و زندگی در مرکز کلانشهرها زندگی کنند و مجبور می‌شوند به حاشیه ناامن و کم امکانات شهرهای بزرگ پناه بیاورند، نشان می‌دهد تا وقتی عدالت اجتماعی و اقتصادی در شهرهای بزرگ کشور برقرار نشود، مشکل حاشیه‌نشینی نیز حل نخواهد شد.

تولد حاشیه‌نشینی در ایران

برای حاشیه‌نشینی واژه‌های مترادف و همسان زیادی می‌آورند. تصرف غیرقانونی زمین در شهرها، آلونک‌نشینی، کپر‌‌نشینی و حلبی‌آباد از جمله رایج‌ترین توصیف‌ها از حاشیه‌نشینی است.

حاشیه‌نشینی یک پدیده ناگوار اجتماعی است که به شکل‌های مختلفی بروز پیدا می‌کند. بدون اتکا به تعاریف مختلف می‌توان گفت حاشیه‌نشینی، شیوه‌ای از اسکان غیررسمی در شهرهاست که فرد به دلیل مهاجرت و فقر، مجبور می‌شود در نقطه‌ای دورافتاده از شهر و امکانات شهری زندگی کند.

دکتر موسی خدمتگزار خوشدل، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه در گفت‌و‌گو با «جام‌جم» می‌گوید: می‌توان دهه 50 شمسی را نقطه شروع پدیده حاشیه‌نشینی در ایران دانست. در آن سال‌ها با رواج مدرن سازی شهرها و از دست رفتن زمین‌های بسیاری از کشاورزان، تقاضا برای اشتغال کارگران غیرماهر نیز بالا رفت. تقاضای روزافزون نیروی انسانی غیرماهر در آن سال‌ها موجب شد اسکان موقت در حاشیه شهرها رواج پیدا کند.

وی می‌افزاید: با گذشت سال‌های متوالی از دهه 50، جمعیت شهر نشین ایران، روز به روز بیشتر شد؛ طوری که مطابق سرشماری سال 90، هم‌اکنون بیش از 70 درصد جمعیت کشور در شهرها سکونت دارند که البته بخش بزرگی از این جمعیت در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند.

از مهاجرت تا گمنامی

حاشیه‌نشینی ارتباط تنگاتنگی با بحث مهاجرت دارد، طوری که می‌توان گفت اغلب حاشیه‌نشینان شهرها از مهاجرانی هستند که نتوانسته‌اند اقامتگاهی در قلب شهر پیدا کنند. خدمتگزار می‌گوید: اغلب حاشیه‌نشینان از گروه‌های مهاجری تشکیل می‌شوند که سرمایه خاصی برای از دست‌ دادن ندارند، آنها اغلب در شهرهای کوچکی زندگی می‌کرده‌اند که با مهاجرت به شهرهای بزرگ، به دنبال آرزوهای حداقلی هستند. در واقع می‌توان این‌گونه بیان کرد که جاذبه کلانشهرها، عاملی می‌شود که مهاجران فقیر را به حاشیه شهرهای بزرگ می‌راند و همین عامل به گسترش حاشیه‌نشینی دامن می‌زند.

وی با بیان این‌که جاذبه کلانشهرها همچون کاتالیزوری عمل می‌کند که مهاجران کم‌بضاعت را به حاشیه شهرهای بزرگ می‌کشاند، ادامه می‌دهد: وجه مشترک بسیاری از حاشیه‌نشینان، گمنامی است که باعث می‌شود زندگی در شرایط سخت آسان‌تر شود. گمنامی باعث ایجاد درد مشترک بین حاشیه‌نشینان می‌شود که تحمل شرایط سخت را راحت‌تر می‌کند.

توزیع نابرابر ثروت، مولد حاشیه‌نشینی

بدیهی است که ظرفیت امکانات شهری محدودیت معینی دارد، مثلا برای شش میلیون شهروند یک شهر، تعداد محدودی مسکن جوابگوست، اما اگر جمعیت شهر به یکباره به هفت میلیون نفر برسد، ولی تعداد واحدهای مسکونی ثابت بماند، ‌در آن‌صورت تعداد واحدهای مسکونی در آن شهر نمی‌تواند جوابگوی نیاز همه شهروندان باشد.

خدمتگزار بر این باور است که با سیل مهاجرت‌های بی‌رویه به شهرهای بزرگ، دیگر ظرفیت امکانات شهری نمی‌تواند پاسخگوی نیاز همه شهروندان باشد و در نتیجه سکونتگاه‌های غیررسمی برای پاسخ به نیازهای حاشیه‌نشینان به وجود می‌آید.

این جامعه‌شناس تصریح می‌کند: شکی نیست که یکی از مهم‌ترین دلایل حاشیه‌نشینی، توزیع نامتوازن ثروت در کلانشهرهاست؛ یعنی وقتی امکانات بهداشتی، رفاهی و عمرانی به‌طور عادلانه بین همه شهروندان توزیع نشود و اهم این امکانات در مراکز اصلی کلانشهر تجمیع شود، فقدان امکانات شهری در حاشیه آن شهرها نمودار می‌شود.

وی با بیان این‌که حاشیه‌نشینی در شهرهای کوچک موضوعیت چندانی ندارد، یادآور می‌شود: در سطحی کلان‌تر، توزیع نابرابر ثروت بین شهرهای بزرگ و کوچک، خود به خود موجب می‌شود که حاشیه‌نشینی در کلانشهر‌ها بروز پیدا کند؛ یعنی وقتی اشتغال و امکانات رفاهی در شهرهای کوچک وجود نداشته باشد، باید منتظر باشیم که حاشیه‌نشینی در کلانشهرها متولد شود.

حاشیه‌نشینی، زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی

اگرچه آمار قابل اتکایی از تعداد ساکنان مناطق حاشیه‌ای کشور وجود ندارد، اما گفته می‌شود که استان البرز و استان تهران، دارای بیشترین مناطق حاشیه‌نشین هستند.

بی‌انصافی است که بگوییم در این مناطق حاشیه‌نشین، همه شهروندان با جرم و بزهکاری در ارتباط هستند؛ اتفاقا خیلی از افراد ساکن مناطق حاشیه‌ای، ضمن رعایت قانون و حقوق دیگران، زندگی مسالمت‌آمیزی با سایر همشهریان‌شان دارند، اما واقعیت این است که ساختار مناطق کپر‌نشین و حلبی‌آبادها به گونه‌ای است که پتانسیل بروز جرایم در آنجا بسیار بالاست.

خدمتگزار معتقد است گمنامی موجب می‌شود که ارتکاب به جرایم در مناطق حاشیه‌نشین با شدت بیشتری اتفاق بیفتد. وی خاطر نشان می‌کند: توزیع نابرابر ثروت در حاشیه شهرها، باعث می‌شود گاهی فقر و بیکاری به ارتکاب جرایم هم ختم شود؛ به همین دلیل شاهد هستیم که قاچاق و مصرف مواد مخدر، فحشا و دزدی در حاشیه‌نشینان بیشتر است.

راه‌حل چیست؟

اگر بخواهیم با پدیده حاشیه‌نشینی آرمان گرایانه برخورد کنیم، باید بگوییم راه‌حل قطعی رفع مشکل حاشیه‌نشینی، توسعه متوازن همه شهرها و روستاها و همچنین توزیع عادلانه ثروت در مناطق مختلف کلانشهرهاست، اما واقعیت این است که رسیدن به چنین شرایطی، به عزم ملی و برنامه‌ریزی طولانی مدت نیاز دارد که همین‌کار نیز چند سال به طول می‌انجامد.

خدمتگزار با اشاره به این‌که راه‌حل‌های میان مدت و کوتاه مدتی هم برای رفع این مشکل وجود دارد، می‌گوید: به نظرم باید ابتدا حریم هر شهر تعیین شود. یعنی شهرداری هر کلانشهر‌ بگوید که حریم اصلی شهر کجاست.

وی توضیح می‌دهد: وقتی حریم کلانشهر تعیین شد، آن‌گاه شهرداری موظف شود که در همه مناطق اصلی شهر، امکانات برابری توزیع ‌و مناطق حاشیه‌ای شهر را سامان دهی کند؛ یعنی ضمن رعایت احترام حقوق حاشیه‌نشینان، آنها را به مناطق داخل شهر انتقال دهد. البته بتازگی طرح جامع تفصیلی شهر تهران تدوین شده است، اما داستان اینجاست که با وجود تعیین محدوده اصلی شهر، همچنان با رشد قارچ‌گونه مناطق حاشیه‌نشین روبه‌رو هستیم؛ مناطقی که در آن، کمترین استاندارد ساختمان‌سازی رعایت ‌ و روز به روز نیز بر تعداد این مناطق افزوده می‌شود.

به بیان دیگر، با وجود تعیین محدوده شهر، نه امکانات عادلانه‌ای در اختیار ساکنان محدوده اصلــی کلانشــهرها قرار داده شده است و نه بسیاری از ساکنان مناطق حاشیه‌نشین به محدوده اصلی شهر آورده شده‌اند. به همین دلایل نیز به نظر می‌رسد تا زمانی که رفع مشکلات حاشیه‌نشینان در اولویت جدی مسئولان قرار نگیرد، باید منتظر باشیم هر روز در گوشه و کنار شهر، وصله‌ای ناجور به بافت کلانشهرها اضافه شود.

امین جلالوند‌ / ‌گروه جامعه