مشتریان این بانک، عشق پس‌انداز می‌کنند

بانک سلول‌های بنیادی با چه هدفی راه‌اندازی شده است؟

برای این‌که فردی به عنوان دهنده سلول بنیادی برای انجام پیوند مغز استخوان انتخاب شود، گروه خونی ملاک نیست، بلکه فاکتوری به نام HLA ـ که شناسنامه ژنتیکی فرد است ـ باید بین گیرنده و دهنده پیوند سازگار باشد. هیچ‌گاه پروتئین HLA شما با پدر و مادرتان یکی نیست. HLA فرزند شما هم با شما سازگار نیست، چرا که در توارث ژن‌ها، هر فردی نیمی از خصوصیات ژنتیکی را از مادر و نیم دیگری را از پدر می‌گیرد. خواهر و برادرهای تنی بیشترین سازگاری را از نظر HLA دارند و می‌توانند از نظر HLA کاملا با هم سازگار باشند. برای انجام پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز باید یک دهنده سازگار پیدا کرد که کاملا از نظر ویژگی‌های HLA با فرد گیرنده پیوند مطابقت داشته باشد.

در حال حاضر، تنها برای 30 درصد بیماران در سطح دنیا، دهنده سازگار در خانواده وجود دارد، چرا که امروزه خانواده‌ها در مقایسه با گذشته کوچک‌تر شده و تعداد اعضای خانواده‌ها بمراتب کاهش یافته است و احتمال یافتن یک خواهر و برادر سازگار با هم در یک خانواده بسیار کم و در حدود 25 درصد است. در نتیجه در کل از هر ده هزار بیماری که نیاز به پیوند دارد، برای سه نفر از آنها می‌توانیم دهنده مناسب پیدا کنیم. ما بخش پیوند داریم، پزشک متخصص برای انجام عمل پیوند هم داریم،‌ اما باید دهنده مناسب هم داشته باشیم تا بتوانیم عمل پیوند را انجام دهیم. بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی یک پایگاه برای ثبت اطلاعات مربوط به HLA افراد است که اولین و تنها بانک سلول‌های بنیادی در منطقه شرق مدیترانه یعنی از مراکش تا پاکستان است. وقتی این مرکز در ایران راه‌اندازی شد در این منطقه هیچ کشوری بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی نداشت و امروزه تنها بانک منطقه است که به عضویت مجمع جهانی BMDW ‌ درآمده است. مجمعی که همه افراد داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی که در کشور خودشان عضو بانک اهدای سلول‌های بنیادی شده‌اند، در آن گرد هم آمده‌اند. اگر فردی نتواند از میان اعضای خانواده و خواهر و برادر دهنده سازگار پیدا کند، از طریق این بانک می‌تواند در سطح کشور و فراتر از آن در سطح دنیا به جستجوی دهنده سازگار بپردازد.

کلنگ تاسیس این بانک چه زمانی زده شد؟

مراحل اولیه راه‌اندازی بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی شش سال پیش آغاز شد و چهار سال پیش این طرح در دانشگاه علوم پزشکی تهران مطرح شد که به دلیل نوآوری در ارائه خدمات بالینی مورد قدردانی و تشکر قرار گرفت.

دانشگاه علوم پزشکی تهران در حد توان برای راه‌اندازی این بانک کمک کرده است. سرانجام این بانک به نام ISCDP‌ یا بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ایران راه‌اندازی شد. خوشبختانه سال 2010 (1389) این بانک به بانک جهانی متصل شد و ایران، بیست و پنجمین کشوری بود که به عضویت بانک جهانی درآمد. در آن زمان هنوز کشورهای ترکیه، روسیه و چین به بانک جهانی متصل نشده بودند، اما ما توانستیم با وجود محدودیت‌هایی که موجود در کشور وجود داشت، ایران را عضو بانک جهانی اهداکنندگان سلول‌های بنیادی کنیم. با عضویت ایران در بانک جهانی، تبادل سلول‌های بنیادی بین ایران و کشورهای دیگر انجام می‌شود، ما از آلمان و انگلیس برای انجام عمل پیوند، نمونه سلول‌های بنیادی داشته‌ و حتی به فرانسه نمونه فرستاده‌ایم. در بسیاری از موارد نیز نمونه‌های سازگار در داخل کشور یافت شده است و این یعنی زندگی دوباره برای بیمارانی که سال‌های طولانی با بیماری در نبرد بوده‌اند.

آیا اهدای سلول‌های بنیادی خطر یا محدودیتی برای اهدا‌کننده به وجود می‌آورد؟

اهداکننده سلول بنیادی برخلاف اهداکننده عضو، عضوی را از دست نمی‌دهد؛ بنابراین هیچ خطری او را تهدید نمی‌کند. علاوه بر این، چنین تصمیمی برای فردی که به کمک می‌آید، مشکلی را ایجاد نمی‌کند. در اهدای عضو از فردی که دچار مرگ مغزی شده است، پیوند انجام می‌شود، اما برای اهدای سلول بنیادی در حالی که فرد سالم است، به او اطلاع داده می‌شود تا چند روزی برای این کار وقت بگذارد.

چه بیماری‌هایی از طریق پیوند سلول‌های بنیادی مغز استخوان قابل درمان است؟

بیش از 50 بیماری با پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز قابل درمان است. این بیماری‌ها را می‌توان در پنج گروه بیماری‌های بدخیم خونی، بیماری‌های غیربدخیم خونی مانند تالاسمی و کم‌کاری مغز استخوان، بیماری‌های نقایص ایمنی ارثی، بیماری‌های نقایص ارثی متابولیک بدن و همچنین تومورهای خونی طبقه‌بندی کرد. در این بیماری‌ها براساس تائید علمی تنها راه علاج قطعی بیماران، استفاده از پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز است. این 50 نوع بیماری مورد تائید بین‌المللی است. بجز این 50 بیماری، دیگر بیماری‌هایی که گفته می‌شود از طریق سلول‌های بنیادی قابل درمان است، هنوز در مراحل تحقیقاتی بوده و تا زمانی که بیمار اجازه ندهد نمی‌توان از روشی که در مراحل تحقیقاتی است برای درمان بیماری استفاده کرد. در بیمارستان شریعتی تهران بیماری‌هایی از طریق پیوند سلول‌های بنیادی درمان می‌شود که به تائید بین‌المللی رسیده و به طور قطعی مشخص شده است که درمان این بیماری‌ها با سلول‌های بنیادی خون‌ساز امکان‌پذیر است.

آیا بانک‌های بند ناف خون را هم می‌توان زیرمجموعه‌ای از بانک‌های سلول‌های بنیادی دانست؟

خون بند ناف می‌تواند یکی از منابع برای تامین سلول‌های بنیادی باشد. در مواردی مانند سرطان خون نمی‌توان از خون بند ناف خود فرد برای درمان استفاده کرد، زیرا با این کار ژن‌های معیوب و بیماری‌ را دوباره به خود فرد بازمی‌گردانیم. به طور کلی، نگهداری سلول‌های بنیادی بند ناف به دو صورت خصوصی و عمومی امکان‌پذیر است. در بانک‌های خصوصی به ازای دریافت مبلغی از والدین سلول‌های بنیادی بند ناف نوزاد را نگهداری می‌کنند که امروزه بانک‌های بند ناف خصوصی در سطح دنیا از نظر علمی مردود شده است. حتی در بعضی کشورها ممنوع و جرم است. در بانک‌های عمومی خون بند ناف، سلول‌های بنیادی برای استفاده همگانی و عمومی نگهداری می‌شود. اولین بانک، عمومی خون بند ناف ایران در بیمارستان شریعتی تهران راه‌اندازی شد که ده سال از راه‌اندازی آن می‌گذرد. این بانک عضو شبکه بین‌المللی است و تاکنون بیش از 50 بیمار از طریق سلول‌های بنیادی از بانک خون بند ناف تحت عمل پیوند قرار گرفته و درمان شده‌اند. هنوز هیچ مرکزی در ایران تا این اندازه پیوند از بانک خون بند ناف نداشته است.

بنابراین می‌توان گفت راه‌اندازی بانک‌های عمومی خون بند ناف بسیار خوب است. در این بانک‌ها نمونه‌هایی که خیرخواهانه اهدا شده ذخیره و نگهداری شده و برای درمان یا تحقیقات مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما باید به خاطر داشت در حال حاضر در مجموع در 30 درصد پیوندها از سلول‌های بنیادی اعضای خانواده می‌توان استفاده کرد و در کمتر از 10درصد موارد هم می‌توان از سلول‌های بنیادی خون بند ناف استفاده کرد و در 60 درصد دیگر، سلول‌های بنیادی از بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی تهیه می‌شود، یعنی در حال حاضر قسمت عمده و قابل توجه پیوند مغز استخوان براساس کمک انسان‌ها به همدیگر انجام می‌شود.

آیا بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ایران به صورت مستقل عمل می‌کند یا در ارتباط با دیگر کشورهاست؟

بانکی ارزش دارد که به شبکه بین‌المللی متصل شده و عضو این شبکه باشد. در اینجا خودکفا بودن ملاک موفقیت نیست. حتی در بزرگ‌ترین بانک سلول‌های بنیادی که در کشور آمریکا راه‌اندازی شده است و 9 میلیون نفر عضو آن هستند، حدود 70 درصد نمونه‌ها از بانک داخلی کشور تامین ‌شده و 30 درصد بقیه نمونه‌ها از بانک سلول‌های بنیادی دیگر تهیه می‌شود؛ یعنی حتی این بانک هم به کشورهای دیگر وابسته است. خوشبختانه بانک سلول‌های بنیادی ایران عضو شبکه بین‌المللی است. بانکی که بخواهد جداگانه فعالیت کند و با دیگر کشورها ارتباط نداشته باشد اصلا ارزش ندارد. علاوه بر این هر چه این بانک تعداد اعضای داوطلب بیشتری داشته باشد بهتر است. در ابتدای راه‌اندازی بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ایران پیش‌بینی کرده بودیم پس از سه تا چهار سال 5000 نفر داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی باشند و عضو این بانک شوند، اما الان ما 30 هزار داوطلب داریم، اما یکی از محدودیت‌هایی که ما در کشور با آن مواجه هستیم، این است که داوطلب داریم، اما امکان آزمایش نداریم. هر آزمایشی که برای هر فرد داوطلب انجام می‌‌شود تا مشخصات HLA این فرد شناسایی و ثبت شود، برای مرکز حدود 200 تا 300 هزار تومان هزینه دارد.

ما امکانات مالی کافی برای گسترش این بانک در اختیار مرکز قرار نگرفته است و امیدوارم مسئولان بودجه‌ای را برای این کار اختصاص دهند. پیش‌بینی می‌شود تا پنج سال آینده سلول‌های بنیادی با توجه به قابلیت‌هایی که در درمان بیماری‌ها دارد به عنوان یک ابزار استراتژیک نقش مهمی در توسعه و پیشرفت کشور‌ها داشته باشد؛ بنابراین به نظر می‌رسد اختصاص بودجه‌ای برای افزایش توانمندی‌های این مرکز برای درمان بیماران ارزش داشته باشد. بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ایران را می‌توان به هواپیمایی تشبیه کرد که طراحی و ساخته شده است. در حال حاضر این هواپیما از روی زمین بلند شده و در حال پرواز است. این هواپیما سوختش باید کافی باشد تا بتواند به پرواز ادامه دهد. اگر سوخت هواپیما تمام شود مجبور به فرود اضطراری هستیم. درست است که احداث مدرسه، مسجد و بیمارستان کار خوب و پسندیده‌ای است، اما هستند افرادی که دوست ندارند کارهای مشابه انجام دهند و دنبال راه نوینی در امور خیریه هستند. کمک به این مرکز برای خرید کیت‌های آزمایش HLA، یک خیریه درمانی است.

وقتی بتوانیم دهنده‌ای را از میان اعضای این بانک پیدا کنیم یعنی می‌توانیم بیماری را درمان کنیم. مسئولان و خیرین اگر می‌خواهند بودجه‌ای را به امور خیریه اختصاص دهند، می‌توانند برای خرید کیت HLA مورد نیاز مرکز به ما کمک کنند تا همکاران ما بتوانند از 30 هزار نمونه‌ای که از داوطلبان اهدای سلول بنیادی گرفته شده، آزمایش شناسایی HLA را انجام دهند. در حال حاضر با توجه به امکاناتی که داریم تنها 3000 نمونه از مجموع 30 هزار نمونه را می‌توانیم آزمایش کنیم. این در حالی است که هرچه تعداد داوطلبان این بانک بیشتر باشد، امکان این که بتوانیم دهنده سازگار با بیمار را پیدا کنیم به‌مراتب بیشتر است.

چگونه می‌توان عضو این بانک شد؟

همه افراد در محدوده سنی 18 تا 55 سال که آمادگی اهدای سلول‌های بنیادی به فرد نیازمند را داشته باشند، می‌توانند عضو این بانک شوند. به طور کلی، فرد داوطلب باید دارای سلامت جسمی باشد و بیماری خاصی هم نداشته باشد. ثبت‌نام هم از طریق مراجعه به وب‌سایت این مرکز و همچنین از طریق مراجعه حضوری به بیمارستان شریعتی تهران امکان‌پذیر است. پس از ثبت اطلاعات، از داوطلبان نمونه خونی گرفته می‌شود و پس از انجام آزمایش، اطلاعات مربوط به HLA در بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی ثبت می‌شود. این اطلاعات محرمانه است. بزرگ‌ترین کاری که از روز اول در این مرکز انجام شده رعایت اصول اخلاقی است. دهنده و گیرنده سلول‌های بنیادی تا سه سال بعد از انجام عمل پیوند همدیگر را نمی‌شناسند و هیچ ارتباط مالی بین آنها وجود ندارد.

استخراج سلول‌های بنیادی به چه روشی انجام می‌شود؟ آیا این کار برای فرد اهداکننده محدودیتی ایجاد نمی‌کند؟

وقتی فرد داوطلب به این مرکز مراجعه می‌کند، آزمایش HLA روی نمونه خونی که از او گرفته می‌شود، انجام خواهد شد. به هر فرد یک کد اختصاص داده شده است و از طریق این کد مشخصات HLA فرد در بانک ثبت می‌شود. اگر HLA شما با بیمار سازگار باشد، کمیته‌ای که به اطلاعات محرمانه اهداکنندگان دسترسی دارد از شما دعوت می‌کند در صورت تمایل برای اهدای سلول بنیادی به بیمارستان مراجعه کنید.

در گذشته، فرد اهداکننده سلول بنیادی حتما باید در بیمارستان بستری می‌شد تا در اتاق عمل و تحت بیهوشی از استخوان لگن نمونه‌گیری شود، اما در حال حاضر از روش جداسازی سلولی از طریق گردش خون محیطی برای جداسازی سلول‌های بنیادی استفاده می‌شود. پس از این‌که از طریق آزمایش‌ها، مشخص شد، شما می‌توانید به بیمار مورد نظر سلول بنیادی اهدا کنید، برای چند روز دارویی از طریق زیر پوست به شما تزریق می‌شود. این دارو به افزایش سلول‌های بنیادی خون محیطی منجر می‌شود. در روز جمع‌آوری سلول‌های بنیادی، سوزنی در هریک از دستان شما قرار داده می‌شود. خون از یک دست وارد دستگاه شده و پس از جداسازی سلول‌های بنیادی در شرایط استریل، از دست دیگر به بدن شما برگردانده می‌شود. این کار حدود سه تا چهار ساعت طول می‌کشد. در مدت جمع‌آوری سلول‌ها شما روی تخت دراز می‌کشید. در حقیقت این فرآیند شبیه به اهدای خون است. اهدای سلول‌های بنیادی برای فرد اهداکننده هیچ خطر و عارضه‌ای به همراه ندارد و سلول‌های برداشت‌شده توسط بدن در عرض چند روز بسرعت جایگزین می‌شود. با این کار می‌توانید زندگی بسیاری از بیماران سرطانی و خونی صعب‌العلاج را نجات دهید.

اگر داوطلب پیوستن به جمعیت نجات‌دهندگان زندگی هستید، می‌توانید به دفتر بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی در بیمارستان شریعتی تهران، مرکز تحقیقات هماتولوژی ـ انکولوژی و پیوند سلول‌های بنیادی یا وب‌سایت بانک اهداکنندگان سلول‌های بنیادی به آدرس http://iscdp.tums.ac.ir مراجعه کنید.

HLA، شناسنامه ژنتیکی است

سالانه بیش از هزاران نفر به بیماری‌های مهلکی مانند سرطان خون مبتلا می‌شوند که تنها راه درمان نجات‌بخش تعداد زیادی از بیماران پیوند سلول‌های بنیادی است، اما این تنها یک طرف قضیه است. این روش درمانی در صورتی به نتیجه می‌رسد که بتوان دهنده سالم و سازگار با فرد بیمار را پیدا کرد تا بتوان از سلول‌های بنیادی او برای نجات بیمار استفاده کرد. هدف از راه‌اندازی بانک اهدای سلول‌های بنیادی نیز یافتن افراد غیرخویشاوند برای کمک به بیمارانی است که پیوند مغز استخوان به عنوان تنها گزینه درمانی برای آنها شناخته می‌شود. مغز استخوان، بخش نرم میانی استخوان‌های بدن است که وظیفه تولید سلول‌های خونی را به عهده دارد. ویژگی مهم سلول‌های بنیادی این است که با قرار‌گرفتن در مغز استخوان می‌توانند به طور مداوم سلول‌های خونی تولید کنند. در افرادی که به علت ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان خون یا تالاسمی، مغز استخوان بیمار شده یا نتواند وظیفه خود را بدرستی انجام دهد، می‌توان از طریق پیوند سلول‌های بنیادی از مغز استخوان یا خون محیطی فرد سالم که به عنوان دهنده، سلول بنیادی اهدا کرده است، مغز استخوان بیمار را جایگزین کرد. روی گلبول‌های سفید بدن هر شخصی، پروتئین‌های خاصی به نام‌ آنتی‌ژن وجود دارد که از طریق وراثت ژنتیکی به ارث می‌رسد. این پروتئین که HLA نام دارد در پیوند سلول‌های بنیادی نقش مهمی دارد. برای این که پیوند موفقیت‌آمیز باشد باید آنتی‌ژن‌های فرد دهنده با گیرنده شباهت داشته باشد. بیشترین تشابه در بین دوقلو‌های همسان وجود دارد و در درجه بعدی در خواهر و برادرها و بستگان نزدیک احتمال پیدا‌کردن فردی که از نظر HLA با بیمار سازگار باشد بمراتب بیشتر است، اما متاسفانه احتمال تشابه بین افراد غیرخویشاوند بسیار کم است. به همین علت، هر چه تعداد اعضای بانک‌های اهدای سلول‌های بنیادی بیشتر باشد احتمال پیدا کردن فرد سازگار با بیمار نیازمند بیشتر خواهد بود.

داستان یک نجات

علی امینی، بیماری است که بیست و نهم اسفند سال گذشته تحت عمل پیوند مغز استخوان قرار گرفته است. علی به تالاسمی ماژور مبتلا بوده است. از میان خویشاوندان علی روی 36 نفر آزمایش‌های لازم برای یافتن HLA سازگار با این بیمار انجام شد که متاسفانه نتیجه هیچ‌کدام موفقیت‌آمیز نبود. حتی در داخل کشور هم دهنده‌ای که HLA سازگار با او داشته باشد، یافت نشد تا این‌که در نهایت اهداکننده‌ای سی و پنج ساله از انگلیس پیدا شد که HLA او با این بیمار سازگاری کامل داشت. به این ترتیب، علی توانست دوباره به زندگی طبیعی بازگشته و زندگی جدیدی را آغاز کند. در تعالیم اسلامی، فرهنگی و تاریخی ایران همیشه ایرانی‌ها پیشگام کمک و محبت به دیگران بوده‌اند. بیایید یک بار دیگر ثابت کنیم مهربان‌ترین ملت دنیاییم. برای این کار کافی است به بیمارستان شریعتی تهران مراجعه کنید تا کمی خون از شما گرفته شود. به این ترتیب نام شما در لیستی ثبت خواهد شد تا اگر روزی نیازمندی پیدا شد، فرصت نجات جان یک انسان به شما داده شود.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش