اولویت دانش فنی در صنعت نفت

پس از گذشت سال‌ها مردم متوجه شدند می‌توانند از نفت علاوه بر تولید انرژی برای خلق ثروت هم استفاده کنند و به این ترتیب نفت به عنوان طلای سیاه در دنیا اسم و رسمی بر هم زد. در زمینه‌های مختلف از کشف تا استخراج، حمل و نقل و صنایع پتروشیمی و تولید محصولات مختلف از نفت خام، علم و دانش به عنوان الگوی اصلی برای رسیدن به این هدف نقش‌آفرینی می‌کند.

صنعت نفت نیز مانند بسیاری از دیگر صنایع برای تولید علم در مسیر صحیح و در نهایت تولید محصولاتی با ارزش افزوده به هماهنگی میان بخش‌های تحقیقاتی و صنعت نیاز دارد.

با توجه به نقش مهم پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان حلقه اصلی برای ایجاد زنجیره صنعت و دانشگاه با دکتر محمود همتی، معاون فناوری و امور بین‌الملل پژوهشگاه صنعت نفت درباره جایگاه علم در توسعه صنعت نفت گفت‌وگو کرده‌ایم.

کشور ما تقریبا از جمله اولین کشورهایی است که شاهد حضور چاه‌های نفتی در خود بوده است. بعد از گذشت این همه سال به نظر می‌رسد هنوز صنعت نفت به عنوان دانش و فناوری شماره یک در کشور ما مطرح نشده و در بسیاری از کارها از گمانه زنی چاه‌های نفتی تا حفاری و تحقیقات بنیادی، وابسته به دیگر کشورها هستیم یا اقدامات مشابه در این کشورها را شبیه‌سازی می‌کنیم. فکر می‌کنید مشکل اصلی را در کجا باید جستجو کرد؟

در سال‌های اخیر، صنعت نفت در حوزه دانش‌های مطرح این صنعت در زمینه حفاری، استخراج و اکتشاف، تجربیات زیادی کسب کرده و تحقیقات زیادی انجام داده است. اگرچه در کشور ما صنعت نفت به عنوان اولین مطرح نشده است اما در حوزه فعالیت خودش در خاورمیانه برترین است. چراکه دانشگاه صنعت نفت، پژوهشگاه صنعت نفت و دیگر دانشگاه‌های کشور به عنوان بازوهای تحقیقاتی صنعت نفت فعالیت می‌کنند. در صنعت نفت هم افراد با تجربه و متخصصان بسیار مجربی در این حوزه کار می‌کنند. در شرایط فعلی بسیاری از کارها مانند حفاری توسط خود صنعت نفت انجام می‌شود و به هیچ کشور دیگری واگذار نمی‌شود. سال‌های اخیر براساس نتایج به دست آمده از پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام داده‌ایم، توانسته‌ایم بسیاری از مواد، قطعات یا تجهیزاتی که در صنعت نفت مورد استفاده قرار می‌گیرد را شبیه‌سازی کرده با توجه به شرایط بومی و شرایط چاه‌های نفتی از نظر شوری، دما و فشار از فناوری‌های بومی استفاده کنیم. در این زمینه مواد و قطعات مختلفی ساخته شده که تست‌های میدانی آنها نیز با نتایج موفقیت‌آمیزی همراه بوده است.

یکی از مشکلات پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی نبودن امکان ایجاد ارتباط موثر با صنعت است با اینکه پژوهشگاه صنعت نفت زیر مجموعه صنعت نفت است اما باز هم به نظر می‌رسد از نتایج کارهای تحقیقاتی در صنعت نفت آنچنان که شایسته است استفاده نمی‌شود. مگر تحقیقات شما متناسب با نیازهای صنعت انجام نمی‌شود؟

در پژوهشگاه صنعت نفت سال‌های اخیر فعالیت‌های خوبی انجام شده است. با این هدف که کارهای تحقیقاتی و پژوهش‌ها تا مرحله تست‌ها و آزمایش‌های میدانی پیش رود و تحقیق صرفا برای این نباشد که تحقیقی انجام شده باشد یا این‌که تحقیقات پس از رسیدن به مرحله‌ای مشخص و پیش از اجرایی شدن متوقف شود. بعد از این‌که نظام‌نامه پژوهش صنعت نفت تدوین شد، این مجموعه به سمتی پیش رفته است که همه کارها هدفمند باشد. هر فعالیت تحقیقاتی و پژوهشی که در صنعت نفت انجام می‌شود باید متقاضی داشته باشد. پس از اعلام درخواست متقاضی، کارهای پایه‌ای در مراکز تحقیقاتی و دانشگاه انجام می‌شود. در مرحله بعد باید مراکز، مسئولیت تولید آن محصول یا فناوری را به عهده گیرد. پس از این‌که مذاکرات به نتیجه رسید در نهایت آن فناوری یا محصول به مرحله تولید یا اجرا می‌رسد. به همین دلیل لازم است بین صنعت نفت و پژوهشگاه ارتباطی وجود داشته باشد تا هیچ طرحی بدون نیاز بخش صنعت انجام نشود. با توجه به شرایط کنونی بسیاری از رویکردها در حوزه صنعت نفت تغییر پیدا کرده است و با توجه به شرایط، روند کارهای پژوهشی در این حوزه به سمتی پیش رفته است که کارها به صنعت نزدیک شده و ارتباط تنگاتنگی بین صنعت و پژوهشگاه ایجاد شود.

یعنی همه طرح‌های تحقیقاتی پس از برآورد نیازهای بخش صنعت انجام می‌شود؟

روند پژوهش‌ها در این پژوهشگاه به گونه‌ای است که براساس نیازهای صنعت، پژوهش انجام شود. علاوه بر این یک توسعه‌دهنده مسئول نیز در کنار پژوهشگاه قرار می‌گیرد. چرا که پژوهشگاه در زمینه تولید نقشی ندارد و فقط می‌تواند نتایج تحقیقات خود را به یک سرمایه‌گذار واگذار کند و در نهایت این دانش به نام پژوهشگاه در اختیار صنعت نفت قرار می‌گیرد.

صنعت نفت یعنی استخراج و فروش نفت. به نظر می‌رسد دانش به عنوان یک ترفند می‌تواند نقش مهمی در پیشرفت صنعت نفت داشته باشد. دانش نفتی ایران در چه جایگاهی قرار دارد؟

خام‌فروشی یعنی استفاده از نفت خام به صورت فرآورده‌های نفتی که در حال حاضر کاربرد دارد از دغدغه‌های اصلی صنعت نفت است. به همین دلیل پژوهشگاه در تلاش بوده راهکاری پیدا کند که صنعت نفت بتواند از ارزش افزوده نفت بهره‌مند شود. یعنی نفت تبدیل به فرآورده‌هایی با ارزش شود و به جای خام‌فروشی فرآورده‌های باارزش‌تر را به فروش برسانیم. فرآورده‌های پتروشیمی از جمله فرآورده‌های با ارزش افزوده در صنعت نفت است. برای مثال تبدیل گاز به GTL را در نظر بگیرید. در فرآیند تبدیل گاز به مایع یا GTL از گاز، فرآورده‌های میان تقطیر نفت به دست می‌آید. یعنی می‌توانیم از گاز برای مصارف معمولی استفاده کنیم یا این‌که آن را به فرآورده‌ای با ارزش مانند گازوئیل یا واکس تبدیل کنیم. هم در صنعت نفت و هم در پژوهشگاه یکی از رویکردها این است که به سمتی پیش رویم که ارزش افزوده ایجاد شود. اما در شرایط کنونی نمی‌توانیم از نفت خام، بنزین یا فرآورده‌های دیگر تولید نکنیم. چراکه نیاز ماست. اگرچه رویکرد اساسی این است که تولید فرآوردهای با ارزش افزوده مورد نظر قرار گیرد.

حتی کشورهایی مانند ژاپن و کره که چاه نفت ندارند هم در صنعت نفت مطرح شده‌اند بنابراین می‌توانیم بگوییم در این حوزه دانش فنی از در اختیار داشتن منابع اهمیت بیشتری دارد. چرا ما نمی‌توانیم در این حوزه همگام با این کشورها پیش رویم؟

در پژوهشگاه صنعت نفت تولید دانش فنی از اولویت‌هاست و تلاش می‌کنیم تا به همین سمت و سو پیش رویم. مشکلی که ما با آن مواجه هستیم این است که روند کار در صنعت نفت به این ترتیب است که برای یک محصول یا فناوری حق امتیاز آن به کشور داده می‌شود و برای چند پالایشگاه مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما اخیرا، مدیریت پژوهش در وزارت نفت به سمتی پیش رفته است که تولید دانش فنی از اولویت‌های اصلی باشد. تا این دانش نه تنها در کشور خودمان مورد استفاده قرار گیرد بلکه دیگر کشورها هم بتوانند از مزایا و امکانات آن بهره‌مند شوند. برای مثال استفاده از نفت سنگین و تبدیل آن به نفت سبک و فرآورده‌های دیگر به دانش فنی خاصی نیاز دارد. پژوهشگاه صنعت نفت در این زمینه تحقیقاتی را انجام داده است و اکنون در شرایط آزمایشگاهی به نتایج موفقیت‌آمیزی دست یافته است و در نظر دارد در این زمینه در آینده‌ای نزدیک در مقیاس بالاتر هم کار کند. در کشورهایی مانند هند و مالزی هم دستیابی به فناوری‌هایی برای بهبود صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته است و در حقیقت این رویکرد یعنی فروش دانش فنی رویکردی جهانی است. یکی از استراتژی‌های پژوهشگاه این است که به هدف تولید دانش فنی و واگذاری حق امتیاز استفاده از آن در آینده‌ای نزدیک دست یابد. ما تا به امروز ساخت پالایشگاه با دانش فنی بومی خودمان را در دستور کار نداشته‌ایم. اما راه‌اندازی پالایشگاه گاز و نفت ملی با دانش فنی ایرانی مطرح شده است و قرار است اصل و قلب این کار برگرفته از دانش فنی ایرانی باشد. اما ممکن است بخش‌هایی از کار هم شبیه‌سازی کارهای دیگر کشورها باشد.

علاوه بر این‌که دانش فنی می‌تواند منجر به ارزش افزوده شود، خصوصی‌سازی نیز می‌تواند گام مهم برای نزدیک شدن به این هدف باشد. آیا پژوهشگاه صنعت نفت از مراکزی که در حوزه صنعت نفت کار می‌کنند حمایت می‌کند یا این‌که هدف این است که همه کارها در پژوهشگاه انجام شود؟

یکی از اهداف نظام نامه پژوهشی صنعت نفت این است که پژوهشگاه در کنار شرکت‌های دانش بنیان، دانشگاه‌ها و شرکت‌هایی که در زمینه تولید دانش فنی سرمایه‌گذاری می‌کنند، زنجیره‌ای را تشکیل دهد که این زنجیره، زنجیره‌ای از محصول است و در نهایت می‌تواند به تولید دانش و فناوری یا محصول جدید در حوزه صنعت نفت منجر شود. بسیاری از شرکت‌هایی که در این حوزه فعالیت می‌کنند زیرمجموعه صنعت نفت نیستند اما می‌توانند برای رسیدن به این هدف به عنوان بازوهای کمکی در کنار پژوهشگاه حضور داشته باشند.

چشم‌انداز فعالیت‌های آتی این پژوهشگاه را چگونه می‌بینید؟

برای طراحی، ساخت و راه‌اندازی پالایشگاه‌های نفت و گاز ملی که براساس فناوری‌های بومی باشد، گام‌هایی برداشته شده است و طرح ملی گاز و پالایشگاه ملی نفت نیز با این هدف مطرح شده است. در حوزه بالادستی دستیابی به توانایی انجام فعالیت‌هایی در زمینه مطالعه میدان‌های نفتی و به کارگیری روش‌های ازدیاد برداشت از چاه‌های نفتی از اولویت‌هاست. علاوه بر این پژوهشگاه در زمینه فناوری‌های نوین مانند نانوتکنولوژی و بیوتکنولوژی هم فعالیت می‌کند و در تولید محصولاتی مانند تولید نانولوله‌های کربنی در مقیاس آزمایشگاهی و صنعتی به موفقیت رسیده است.

فرانک فراهانی‌جم‌ - گروه دانش