در جستجوی نوروز

صدای تیک‌تیک ساعتی که از رادیو شنیده می‌شد و نوید اتفاق بزرگی که می‌آمد تا زندگیمان را همراه با طبیعت نو کند. سپس صدای‌توپ تحویل سال نو بود که ما را با خودش به آسمان می‌برد. تا چند دقیقه هیچ‌کس و هیچ‌چیز غیر از دست‌های پدر که برای بار دوم از لحظه نشستن دور سفره هفت‌سین به سمت قرآن می‌رفت، نمی‌توانست ما را آرام کند. خوب می‌دانستیم که زمان عیدی گرفتن فرارسیده و این همان لحظه‌ای بود که یک سال انتظارش را کشیده بودیم. هر سال خانواده من و میلیون‌ها خانواده پارس، کرد، ترک، لر، عرب، گیلک، مازنی و بلوچ دیگر در سراسر جهان و بخصوص فلات ایران این لحظه بزرگ را جشن می‌گیرند. لحظه تحویل سال نو!

تقویم ایرانی

تقویم ایرانی که بر پایه یک دور چرخش زمین به دور خورشید بنا شده، یکی از دقیق‌ترین و قدیمی‌ترین تقویم‌های جهان است. مبدا آغاز سال نو در این تقویم که منطبق بر آغاز بهار انتخاب شده نیز دلیلی بر سلیقه ایرانی است که سال نو را با نو شدن طبیعت یکی کرده است. اما جدای از همه این صحبت‌های افتخارآفرین، آنچه از همان سال‌های کودکی ذهن مرا قلقلک می‌داد، این بود که چرا هر سال زمان متفاوتی لحظه تحویل سال نو را جشن می‌گیریم و از آن مهم‌تر همیشه می‌خواستم بدانم نوروز کجا آغاز می‌شود.

تحویل سال نو در تقویم ایرانی، رویدادی نجومی است که به مسیر حرکت زمین به دور خورشید بستگی دارد. در واقع ما ایرانی‌ها در تقویم‌مان و در فرهنگمان خیلی به نیمروز یا ظهر علاقه داریم. شاید برایتان جالب باشد که بدانید مبدأ زمان سنجی روزانه در ایران باستان هنگام نیمروز بوده است. درست برعکس دنیای امروز که در نیمه شب محلی، ساعت‌ها صفر می‌شوند. ظهر محلی یعنی جایی از سیاره زمین که همین الان خورشید در بیشترین فاصله خود از افق قرار دارد. همه ما با توجه به تجربه چند سال زندگی در زمین، می‌دانیم که این فاصله از افق هنگام ظهر از امروز به فردا عوض می‌شود. اگر شمال کشور باشید، خورشید در نیمروز محلی شما زاویه‌دارتر از نیمروز دوست‌تان در جزیره کیش می‌تابد.

اجازه بدهید وارد جزئیات این موضوع و ذکر دلایل علمی آن نشویم، اما همین‌قدر بدانید که نیمروزی که در آن خورشید عمودی بتابد، نیمروز ویژه‌ای است که بسیار مورد توجه تقویم‌نویسان قرار دارد و همه مردم سیاره زمین هم توفیق مشاهده آن را ندارند. این نیمروز خاص هر روز در جایی از سیاره زمین اتفاق می‌افتد. اگر مسیر حرکت این نیمروز عمودی را روی زمین رسم کنیم، دایره‌ای به دور زمین به دست خواهیم آورد که دایره استوا را در دو نقطه قطع می‌کند. در مسیر حرکت نیمروز عمودی به دور زمین، یک بار در محل تلاقی با خط استوا از نیمکره شمالی زمین به نیمکره جنوبی فرو می‌افتیم و در نقطه تلاقی دیگر دوباره به نیمکره شمالی بالا می‌‌آییم. این نقطه آخری همان‌جایی است که نوروز در آن اتفاق می‌افتد.

پس تا اینجا می‌دانیم که نوروز همیشه جایی در خط استوای زمین رخ می‌دهد. واقعه بزرگی که طی آن پس از شش ماه، یک بار دیگر هنگام ظهر خورشید عمودی بر خط استوا می‌تابد. این یک رویداد جهانی است. یعنی برای همه مردم دنیا در یک لحظه اتفاق می‌افتد و بعدش هم تمام، سال نو شده است.

نوروز امسال کجا اتفاق می‌افتد؟

امسال، ساعت 14 و 31 دقیقه و 56 ثانیه روز چهارشنبه سی‌‌ام اسفند (امسال سال کبیسه است) سال نو برای ایرانیان تحویل می‌شود. منطقه زمانی ایران بر پایه مرکزیت شهر تهران تعریف شده که 3 ساعت و نیم جلوتر از زمان گرینویچ است. از آنجا که در ابتدای بهار، طول روز و شب با هم برابر است، انتظار داریم ظهر محلی در سراسر سیاره زمین دقیقا راس ساعت 12 اتفاق بیفتد، اما در عمل ظهر محلی با چند دقیقه تاخیر رخ می‌دهد که در محاسبات ما چندان هم مهم نیست. برای این ‌که ببینیم امسال نوروز کجا تحویل می‌شود باید محاسبه کنیم و ببینیم زمانی که در ایران ساعت 2 و 31 دقیقه و 56 ثانیه بعدازظهر است، در چه نقطه‌ای روی خط استوا ساعت دقیقا 12 ظهر را نشان می‌دهد. تا همین جا می‌دانیم که محل وقوع نوروز باید جایی روی خط استوا و در غرب ایران باشد که زمان دقیق آن بازمان دقیق ساکنان شهر تهران که ساعت رسمی ایران بر پایه محل آن شهر تعریف شده، 2 ساعت و 31 دقیقه و 56 ثانیه اختلاف داشته باشد.

می‌دانیم که زمین در هر روز که 24 ساعت است، یک دور به گرد خود می‌چرخد. همین موضوع است که توهم حرکت خورشید در آسمان را پدید می‌آورد. بنابراین 24 ساعت طول می‌کشد تا بنا بر توهم دیداری ما، خورشید یک دور کامل، یعنی 360 درجه، به دور زمین بچرخد. این یعنی خورشید در هر یک‌ساعت 15 درجه روی زمین جابه‌جا می‌شود. بنابراین موقعیت مکانی وقوع نوروز باید 38 درجه غربی شهر تهران و جایی روی خط استوا باشد. این یعنی ما باید به دنبال مکانی با طول جغرافیایی 13 درجه و 17 دقیقه روی خط استوا بگردیم.

خانم‌ها، آقایان به شرق کشور گابن در غرب آفریقا، جایی محصور بین چند پارک ملی با طبیعتی زیبا و همیشه بهار خوش آمدید. کشوری ثروتمند، سرشار از معادن طلا، نقره و اورانیوم، مخازن عظیم نفت، جنگل‌های زیبا، محیط زیست بی‌نظیر، تنوع زیستی شگفت‌انگیز و مردمی سالم، خونگرم و مهربان. کشوری با باران زیاد و هوای مطبوع که امیدواریم وقوع نوروز در آن کشور زمینه را برای آغاز سالی سرشار از خبرهای خوب، سلامت و ثروت برای همه ساکنان زمین فراهم آورد. پیشاپیش نوروزتان پیروز!

 شهرام یزدان‌پناه - گروه دانش