فولاد مطیع دست هنرمندان زنجانی

هنر قلم‌زنی و کنده‌کاری (قلم گیری) سابقه بس طولانی و تاریخی در کشور ایران دارد، این هنر یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی در رده هنرهای صنایع دستی و در گروه فلزکاری قرار می‌گیرد.

در ایران سابقه این هنر طولانی است و این هنر زیبا ابتدا به صورت حجاری در بدنه کوه‌ها و سنگ‌های ساختمانی و کاخ‌های پادشاهان نقش می‌بسته است که بعدها بر روی فلزات از جمله طلا، نقره، مس، برنج و فولاد خطوط زیبایی آفریده می‌شد که به نام هنر حکاکی یا کنده‌کاری و قلم‌زنی مشهور شد.

هنر کنده‌کاری و قلم‌زنی در دوره‌های پیش از تاریخ به ویژه در دوره مادها، هخامنشی، سلوکی‌ها، اشکانی‌ها، ساسانیان، اسلامی، سلجوقی، مغول، تیموری، صفوی و قاجار فراز و نشیب‌های بسیاری را پیموده است، در دوره قاجار به دلیل بی‌اعتنایی حکام قاجار به هنر و هنرمندان این هنر رو به ضعف نهاد.

در حال حاضر رونق این هنر اصیل ایرانی مدیون تلاش هنرمندان این عرصه است که با حمایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری رونق یافته و توانسته است جای پایی در بین هنرهای مختلف باز کند.

نخستین کارگاه قلم‌زنی کشور در سال 1335 ه.ش توسط استاد محمود دهنوی برگزار شد و موجب جان گرفتن این هنر و توسعه و گسترش آن در بازار صنایع دستی ایران شد.

ساخت اشیای فلزی توسط دواتگران انجام می‌شود که در حال حاضر با استفاده از ابزار و وسایل، سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به کار برده می‌شود، یک تکه یا بدون درز‌، چند درز یا درز دار و یا استفاده از دستگاه یا خم‌کاری که قبل از قلم‌زدن، باید درون یا زیر شیء مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد، قیر باید درون کار کاملا" بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد، تا قلم، کارا فرو نبرد.

شیوه‌های قلم‌زنی متفاوت است که می‌توان از جمله به شیوه عکسی اشاره کرد که با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می‌دهد، هیچ‌گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.

شیوه زمینه پر نیز با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می‌دهد در این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد، در شیوه منبت، هنرمند با ایجاد حداکثر دو سانتی‌متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می‌کند و در شیوه برجسته، اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال آن را انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می‌زند.

همچنین در شیوه مشبک، هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، موضوع را نمایان می‌سازد همانگونه که در شیوه قلم‌گیری، هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین می‌کند، این کار به وسیله قلم انجام می‌شود، پس از اتمام کار قلم‌زنی، قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می‌شود و از درون کار بیرون آورده می‌شود، سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر کاملا از بین برود، در بعضی از آثار قلم‌زنی برای اینکه بعضی از نقوش نظیر گل‌ها بهتر نمایان شود، روی کار را با روغن جلا می‌پوشانند و قبل از خشک شدن روغن، سطح کار را به سرعت با پودر ذغال، سیاه می‌کنند در نتیجه قسمت‌های فرورفته، با شیارهای سیاه باقی می‌ماند.

هنر کنده‌کاری بیشتر در بین هنرمندان زنجانی مرسوم است

یک هنرمند  زنجانی اظهارداشت: هنر قلم‌زنی هنری فراموش شده در استان زنجان محسوب می‌شود.

وی با بیان اینکه فعالیت خود را در زمینه هنر قلم‌کاری از 30 سال گذشته آغاز کرده است، افزود: هنر قلم زنی در زنجان مهجور مانده و هنرمندان زیادی جذب این هنر نشدند.

این هنرمند زنجانی که سال‌های بسیاری از عمر خویش را صرف یادگیری هنر قلم‌زنی کرده است، امروز به عنوان استاد این هنر هنرجویانی را دور خود جمع کرده است.

یوسف نقی‌لو متولد 1350 است که از همان دوران کودکی در بازار مسگرهای زنجان هنر کنده‌کاری را یاد گرفته است.

وی از سختی‌های هنر می‌گوید و از عدم حمایت مسوولان که موجب شده تا هنر قلم‌زنی زنجانی به فراموشی سپرده شود.

این هنرمند زنجانی با بیان اینکه هنر کنده‌کاری بیشتر در بین هنرمندان زنجانی مطرح است، افزود: در دوره آموزشی قلم‌زنی که توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان برگزار شد مقام نخست را کسب کرده است.

وی توانسته با تلفیق روحیه زیبای ایثار، هنری را به جامعه خود عرضه کند که جوانان تشنه یادگیری چنین هنر ارزشمندی هستند.

جوانان زنجانی می‌توانند گوی سبقت را از هنرمندان اصفهانی بربایند

نقی‌لو معتقد است در صورت توجه به هنر زیبای قلم‌زنی هنرمندان جوان زنجانی می‌توانند گوی سبقت را از هنرمندان اصفهانی ربوده و در صحنه رقابت حاضر باشند.

وی با بیان اینکه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان قول‌هایی را برای در اختیار گذاشتن بخشی از رختشویخانه زنجان برای هنر قلم‌زنی داده است، افزود: اما این حمایت‌ها باید به صورت جدی ادامه یابد، حمایت از این هنر می‌تواند جوانان بسیاری را جذب کار کرده و زمینه ایجاد اشتغال جوانان را فراهم کند.

این هنرمند زنجانی با اشاره به اینکه، خوشبختانه استعدادهای نهفته بسیاری در این حوزه در زنجان وجود دارد، تصریح کرد: باید این استعدادها شناسایی شده و با حمایت مسوولان این هنر در زنجان رونق یابد.

وی نداشتن مکان مناسب را از مشکلات این هنر در زنجان عنوان کرد و افزود: در حال حاضر کارگاه کوچکی برای این امر در نظر گرفته شده است که در مکان مناسبی در شهر زنجان قرار ندارد.

نقی‌لو بر ضرورت توجه مسوولان برای حمایت از این هنر تاکید کرد و گفت: این هنر نیازمند توجه جدی مسئولان است.

وی افزود:‌ نبود جای مناسب موجب می‌شود تا نتوان هنرمندان بیشتری را آموزش داد، در حال حاضر تعداد هنرمندان این عرصه بسیار کم است که در صورت توجه مسوولان هنرجویان بیشتری در زنجان این آموزش‌ها را دریافت می‌کنند.

این هنرمند زنجانی نخستین کارگاه قلم‌زنی زنجان را راه‌اندازی کرده است، اما به دلیل محدودیت جا و مکان امکان برگزاری دوره‌های آموزشی برای هنرمندان وجود ندارد.

رختشویخانه زنجان از 25 اسفند میزبان هنر قلم‌زنی است

وی با بیان اینکه اداره کل میراث فرهنگی طبق قرارداد منعقد شده از 25 اسفند تا 16 فروردین ماه سال آینده مکانی را در رختشویخانه زنجان برای این امر در نظر گرفته است‌، خاطرنشان کرد:‌ امیدواریم این حمایت‌ها ادامه یابد.

این هنرمند زنجانی آشنا نبودن هنرمندان زنجانی را با هنر قلم‌زنی از دیگر مشکلات عنوان کرد و افزود: بازار کار کنده‌کاری در زنجان مطلوب است که امیدواریم با تربیت هنرمندان جوان هنر قلم‌زنی نیز در استان زنجان رونق دو چندان یابد.

نقی‌لو تصریح کرد: آنچه امروز به عنوان قلمزنی شناخته می‌شود و مصنوعات فراوانی اعم از مس و برنج بوسیله آن تزیین می‌شود در ایران دارای سابقه‌ای بسیار طولانی است.

رواج صنعت قلم‌زنی در عصر هخامنشی

از آثار فلزی دوره هخامنش نمونه‌های بسیاری به دست نیامده تا دور نمای رواج این هنر در آن دوران را مشاهده کنیم ولی مجموعه ظرف‌ها و بشقاب‌های نقره و طلای عصر ساسانی که به دست استادان ایرانی قلم خورده است و سلاطین این سلسله را در بزم یا رزم و شکار نشان می‌دهد و در موزه ارمیتاژ شهر لنینگراد نگهداری می‌شود رواج صنعت قلم‌زنی را در آن عصر تایید می‌کند.‌

در دوران اسلامی تاریخ ایران صنعت قلم‌زنی رواج فوق‌العاده داشته است و شاهد بر این مطلب مجموعه ابریق‌های برنزی و آثار زیبای فلزی از نوع ظرف‌های آبخوری است که به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده و بیشتر آن‌ها در خراسان و همدان و ری و سمرقند به دست آمده است.‌

جالب‌ترین هنر فلز کاری دوره سلجوقی ترصیع مس قرمز رنگ و دادن نقره بر روی ظروف برنزی و بعدا روی برنج بوده است‌، هنر طلا کوبی و نقره‌کوبی مفرغ در سده هشتم و نهم هجری به درجه کمال رسید و در این دوره آثاری مانند قدح و سینی و تنگ و هاون و قلمدان و منقل و آینه و جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.

کارهای مفرغی عصر صفویه از بهترین کارهای جهان به شمار می‌رود، فولاد در دست هنرمندان عصر صفوی مانند قلم نقاش مطیع و انعطاف‌پذیر و لطیف شده بود، نقش بر فولاد آنچنان زیباست که با قلم نیز بهتر از آن نمی‌توان ایجاد کرد، نمونه‌های این ظروف در موزه ایران باستان تهران موجود است.

پسندیده‌ترین نگاره‌های قلم‌زنان به روی ظرف‌های مسی و برنجی است

از پسندیده‌ترین نگاره‌های قلم‌زنان به روی ظرف‌های مسی و برنجی در دوره قاجار نقش‌های غیر اسلیمی گل‌های در هم پیچیده‌ای است که حیوانات و پرندگان بسیاری را در بر می‌گیرد و برخی از آن‌ها همچون میمون و فیل بومی ایران نیستند تصاویر پرندگان و حیوانات وجه مشخص اینگونه ظروف است.

بیشتر فرآورده‌های فلزی که ظرف یک قرن اخیر در ایران ساخته شده از مس هستند که بسیاری از این فرآورده‌ها برای مصرف روزانه ساخته شده‌اند و بدون تزیین هستند و عنصر اصلی زیبایی آن‌ها همان شکل آنهاست ولی آلات مسی که ارزش نمایشی بیشتر داشته‌اند معمولا مورد توجه صنعتگران و هنرمندانی چون قلم‌زنی و کنده‌کاری و گاه نیز برجسته‌ کاری قرار گرفتند.

اصفهان همیشه از مراکز مهم صنعت قلم‌زنی ایران بوده و هست و در حال حاضر بیشترین تعداد کارگاه‌های صنایع دستی اصفهان را کارگاه‌های قلم‌زنی مس و برنج تشکیل می‌دهند و تعداد شاغلان این رشته نسبت به سایر رشته‌ها زیادتر است. (فارس)