تعریف زندگی در سبکی جدید

اختراع و تولید انبوه وسایلی نظیر تلویزیون، رادیو، رایانه، خودرو، دوربین عکاسی و فیلمبرداری، ماشین لباسشویی، چرخ خیاطی، جاروبرقی و وسایلی از این قبیل که فناوری عمومی و خانگی محسوب می‌شود، با ایجاد مصرف‌گرایی و تمایل به ارتقای سطح رفاه، تغییرات فاحشی در شیوه زندگی افراد پدید آورد و تحولاتی را در پی داشت که مفهوم سبک زندگی ملموس و قابل بررسی شد. تاثیرگذاری سبک زندگی در حوزه‌های مختلف حیات انسانی نظیر رفتار فردی، نگرش و انگیزه‌های درونی، سلامت، اقتصاد و فرهنگ به همراه تاثیرپذیری از مجموعه این بخش‌ها امروزه سبک زندگی را به مفهومی میان‌بخشی، بنیادین و کارآمد در تحلیل پدیده‌های فردی و اجتماعی تبدیل کرده که گاهی کلید تغییر، بهبود یا اصلاح در آن مستتر است.

گاهی نیز سبک زندگی به معیاری برای قضاوت و ارزیابی درباره شوربختی یا کامیابی افراد در زندگی تبدیل می‌شود یا در سطحی بالاتر، جایگاه یک جامعه را از نظر میزان رفاه، سلامت، توسعه‌یافتگی، عقلانیت و خوشبختی تعیین می‌کند.

جنبه‌های هویتی

سبک زندگی به صورت مجموعه‌ای از تلقی‌ها، ارزش‌ها، رفتارها، حالت‌ها و سلایق تعریف می‌شود که در کل تعیین می‌کند فرد چگونه زندگی می‌کند و چه احساسی نسبت به زندگی دارد. در تعریف دیگر، سبک زندگی الگوهای رفتاری و هنجارهایی را تبیین می‌کند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم از فرهنگ زندگی نشأت گرفته و تابعی از کنترل، خواست افراد، علایق مزاجی، آگاهی‌های فردی و اجتماعی، وضعیت خانوادگی، اقتصادی، جسمی و روانی است. اهمیت سبک زندگی به قدری است که آن را بخشی از هویت و حتی مهم‌ترین منبع هویت دانسته‌اند؛ این‌که چه می‌پوشید، چه می‌خورید، چه احساسی نسبت به زندگی، جامعه، دیگران، آداب و رسوم، هنر و... دارید، آگاهی‌های ملموسی از هویت شما را به یک ناظر خارجی می‌دهد و او درباره شخصیت و هویت شما قضاوت می‌کند. علاوه بر آن، سبک زندگی و به تبع آن هویت فرد، رابطه او را با دیگران مشخص می‌کند و در یک کلام، جایگاه انسانی او را در گروه بزرگ جامعه شکل می‌دهد. در مقام مقایسه، در گذشته سبک زندگی به مثابه تعلق فرد به طبقه‌ای خاص از جامعه نظیر اشراف، نخبگان و عوام تعبیر می‌شده که معیاری برای قضاوت درباره شأن انسانی، شیوه زندگی و درونیات فرد محسوب می‌شد و گاهی کاملا مطلق و بی‌چون و چرا بوده است. اگرچه در تعریف مدرن سبک زندگی، دیگر معیاری برای قضاوت قطعی درباره فرد در اختیار نمی‌گذارد، اما شناسایی مصادیق آن در رفتار شخص، تحلیل نسبتا روشنی از شخصیت و هویت اجتماعی وی ارائه کرده، به قول معروف ظاهر و باطن او را نمایان می‌کند.

دکتر شیوا علیپور، متخصص علوم تربیتی درباره ارتباط سبک زندگی با هویت به مفهوم عادت اشاره می‌کند و دراین‌باره معتقد است: قضاوتی که درباره افراد صورت می‌گیرد و شخصیت و هویت آنان را در یک نگاه کلی بیان می‌کند، بر عادت شناخته شده آنها مبتنی است. ورزشکار، معتاد، خو‌ش‌اخلاق، تنبل، فعال، حسود، دروغگو و... صفت‌هایی هستند که بنابه عادت‌های رفتاری افراد به آنان داده می‌شود و گاهی بیانگر طبقه اجتماعی خاصی است که به آن تعلق دارند. سبک زندگی بر این اساس مانند پوسته‌ای ناملموس است که فرد را احاطه و محدود می‌کند. با این حال می‌توان از آن خارج شد و زندگی تازه‌ای را از سر گرفت. مفهوم سبک زندگی بسیار گسترده‌ است. بخش بزرگی از آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، رفتارهای جنسی پرخطر، بیماری‌ها و... ریشه در سبک زندگی فرد دارند و می‌توان در سطح کلان از طریق اصلاح سبک زندگی برای مقابله با این نوع آسیب‌ها تلاش کرد. دیگر این که سبک زندگی فرد تا حدی ریشه‌های روانی، شخصیتی، طبقاتی، تربیتی و حتی ژنتیکی دارد. در دنیای معاصر، مصرف کالاها و خدمات، امکانات متنوع برای گذران اوقات فراغت، دارایی، طرز تفکر و ‌آگاهی، میزان دستیابی به اطلاعات و ارتباطات، شغل، منبع درآمد، تحصیلات و... نیز در سبک زندگی تاثیر می‌گذارد و در یک نگاه عمومی، مبین آن است که فرد چگونه زندگی می‌‌کند و در چه تیپ شخصیتی، نگرشی و رفتاری قرار دارد.

وی تغییرات دنیای معاصر و بویژه نقش رسانه‌ها را در شکل‌دهی به سبک زندگی افراد بسیار پررنگ می‌داند و می‌افزاید: رسانه‌ها بر سبک زندگی تاثیر می‌گذارند و از طریق تشویق، منع، تبلیغ، اطلاع‌رسانی و گسترش ارتباطات فرهنگی و شناختی، سبک زندگی مخاطبان را متحول می‌کنند. در حقیقت باید گفت سبک زندگی، بخش بزرگی از افراد هر جامعه، از رسانه‌هایی نظیر روزنامه‌ها، مجلات، تلویزیون، اینترنت، تلفن همراه و آگهی‌های الکترونیکی و مکتوب تاثیر می‌پذیرد و گاهی کاملا متحول می‌شود. مد، مصرف‌گرایی، توجه به آرایش و‌آراستگی ظاهری، پرداختن به امور هنری نظیر استقبال از کنسرت‌های موسیقی و تئاتر، نوگرایی و ارتقاطلبی مظاهر سبک زندگی مدرن محسوب می‌شوند که جوانان مبلغ و معرف آن هستند و در پیشبرد تحولات اجتماعی و رقم زدن سرنوشت یک جامعه، نقشی انکارناپذیر دارند.

مقاومت در برابر سبک زندگی جدید

تضاد میان نسل‌ها و قطع رابطه با گذشته و هر آنچه به آن تعلق دارد، یکی از نتایج تغییر سبک زندگی در جهان معاصر است که اغلب دردسرساز می‌شود.

این شکاف میان نسل‌ها تا حدی طبیعی به نظر می‌رسد و تجربه نشان می‌دهد مقاومت در برابر آن امکانپذیر نیست. علیپور در این باره مثالی می‌آورد و می‌افزاید: وقتی در یک روستا لوله‌کشی گاز انجام می‌شود همه می‌پذیرند که باید شیوه‌های قدیمی ایجاد حرارت و روشنایی را کنار گذاشت و از مزایای این سبک جدید زندگی استقبال کرده و درباره دیگر پیشرفت‌های خدماتی و تکنولوژیکی نیز وضع بر همین منوال است و تنها باید از استفاده نادرست این وسایل جدید و آسیب‌زایی آنها جلوگیری کرد. در جوامعی که مقاومت در برابر تغییرهای متناسب با شرایط روز وجود دارد، میزان آسیب‌زایی وسایل و تجهیزات جدید که سبک زندگی تازه‌ای می‌آفریند، بیشتر است و معمولا در یک دوره مقطعی یا متناوب به اوج می‌رسد. نمونه این موضوع استفاده از امکانات تلفن همراه توسط جوانان بود که نزد بزرگ‌ترها مذموم شناخته می‌شد وحتی به صورت آشکار آسیب‌زایی می‌کرد، اما پس از گذشت چند سال این مقاومت منفی از میان رفت و حالا تصور زندگی بدون تلفن همراه و قابلیت‌های آن تقریبا برای تمام اقشار سنی غیرممکن است. در حقیقت، سبک زندگی به صورت کامل و جامع از شرایط محیطی تاثیر می‌پذیرد و گاهی بدون آن‌که متوجه باشیم، در زمانی کوتاه تغییرات کلانی در زندگی ایجاد می‌کند.

مصرف و فرآیند اجتماعی شدن

بررسی‌های اجتماعی نشان می‌دهد مفهوم سبک زندگی در جوامع مصرفی قوی‌تر است و در عین حال متغیرتر. سبک زندگی در دنیای معاصر از رسانه و به طور کلی ارتباطات، نحوه انجام آن و اطلاعاتی که در سطح کلان جابه‌جا می‌شود ارتباط مستقیم دارد. در حقیقت، سبک زندگی زیر سلطه رسانه‌ها قرار دارد و رسانه‌های مکتوب، نوشتاری و دیداری بویژه رسانه پرمخاطبی نظیر تلویزیون از طریق کانال‌های محلی، ملی و جهانی این قابلیت را دارند که سبک زندگی را تغییر دهند، منع کنند، تشویق کنند یا اصولا سبک زندگی نوینی بیافرینند. در جوامع معاصر تبلیغ کالاهای گوناگون از طریق رسانه‌ها و ایجاد انگیزش برای خرید لوازمی که رفاه بیشتر را به دنبال دارد و اقلامی همچون لوازم لوکس، زیورآلات، لباس‌های مارکدار، وسایل مدرن‌تر و... سبک زندگی را طی چند دهه به سمت مصرف‌گرایی کشانده است و قوانین حاکم بر اقتصاد کلان که بر رابطه مصرف، تولید، ایجاد ثروت و در نهایت گردش کسب و کار و رفاه اجتماعی نسبی مبتنی است با تاکید بر این نظام رفتاری روند مصرف‌گرایی را تشدید می‌کند.

این متخصص علوم تربیتی درباره آن توضیح می‌دهد: در دنیای معاصر، سبک زندگی تابع رسانه‌ها، آگهی‌ها و ارتباطات است و در شرایط فعلی از فرهنگ غربی نشأت می‌‌گیرد. این بار فرهنگی در حال قوت و اصالت گرفتن است و فرهنگ‌های بومی غالبا قربانی آن می‌شوند. سبک زندگی افراد و گروه‌های جمعیتی با باورها و ارزش‌های پذیرفته شده نزد آنان ارتباط مستقیم دارد. آنچه مصرف می‌شود، لایه‌های سطحی زندگی نظیر رفاه‌های جزئی را هدف گرفته، ولی در عمل سبک زندگی را تغییر می‌دهد و به ارزش فردی و اجتماعی تبدیل می‌شود.

کارکردهای سبک زندگی

شناخت ابعاد سبک زندگی و تاثیر آن در حوزه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی یک فرصت محسوب می‌شود. مقابله با آسیب‌های کلان اجتماعی در حوزه‌های مختلف معیشتی، فرهنگی، اقتصادی، رفتاری، روان‌شناسی، تربیتی و شهروندی بر اصلاح سبک زندگی افراد مبتنی است. مهارت‌های سالم زیستن با سبک زندگی ارتباط متقابل دارد. سبک زندگی درست، فرد را توانمند می‌سازد تا مهارت‌های ضروری را متناسب با شرایط واقعی زندگی بیاموزد و آنها را به کار گیرد. در مقابل ارائه مهارت‌های متنوع و کارآمد سبک زندگی، افراد را دگرگون می‌سازد و هم فرد و هم جامعه یا گروه و طبقه‌ای از آن را از دام آسیب‌ها و معضلات اجتماعی می‌رهاند. مهارت‌های سالم زیستن در حقیقت توانایی‌های روحی و رفتاری برای سازگاری و همزیستی ایمن با شرایط موجود و آمادگی برای مقابله با موانع و مشکلات پیش روی زندگی محسوب می‌شود و این کار را از طریق بهبود ابعاد سبک زندگی انجام می‌دهد. علاوه بر آن سبک زندگی، محل تجلی تحولات اجتماعی است و می‌توان با درایت از آن برای کاهش آسیب‌های ناشی از تغییر وضعیت استفاده کرد. جنگ، بیکاری، بحران‌های اقتصادی، اعتیاد، فساد و... تحولاتی هستند که هنگام بروز یا گسترش سبک زندگی افراد درگیر را تغییر می‌دهند و شناسایی ابعاد سبک زندگی جدید و جایگزین در این شرایط فرصتی برای مقابله در اختیار می‌گذارد تا آسیب‌های این دگرگونی کلان به کمترین حد ممکن برسد.

برای نمونه می‌توان به بحران مالی اخیر در دنیای غرب اشاره کرد که با فروپاشی یکباره اعتماد مردم به مناسبات مالی بانک‌ها ایجاد شد و کانون بحران یعنی ایالات متحده آمریکا و برخی کشورهای توسعه یافته از طریق اعطای وام‌های گزاف به بنگاه‌های اقتصادی خرد و کلان، مدیریت مصرف، کاهش تجمل‌گرایی، کاستن از تمایل افراد برای پس‌انداز، افزایش اشتغالزایی، گسترش حمایت اجتماعی و اقتصادی از اقشار محروم و ... بالاخره پس از گذشت نزدیک به یک سال مهار گشت.

دیگر آن که سبک زندگی در حوزه زندگی فردی نیز می‌‌تواند به اصلاح و بهبود منجر شود. رضایتمندی از زندگی و احساس خوشبختی و سعادتمندی نزد شخص با سبک زندگی وی ارتباط مستقیم دارد. برای مثال کسانی که با پرداختن دائمی به فعالیت‌‌های ورزشی، تنبلی را از خود دور کرده‌اند و در حقیقت سبک زندگی فعال و پویایی را در پیش گرفته‌اند از احساس رضایت بیشتری برخوردارند و در ایجاد موفقیت‌های فردی و اجتماعی منشأ اثر هستند. سبک زندگی محل بروز فردیت است و می‌تواند نشانه استقلال فکری و شخصیتی باشد.

امین رحیمی / جام‌جم