علم‌کشی از لشکر سلطان محمود تا عزاداری حسینی

نمادها هر کدام سمبل چیزی است؛ طبق تیغه و خود تیغه نماد زیبایی است، چون روی آن آیات قرآنی و اسماءالهی نوشته می‌شود. مجسمه‌هایی که بیشتر روی عَلَم کار می‌شود یکی مرغ صلوات است که مرغ بهشتی است و در پرده‌های تعزیه‌خوانی هم دیده می‌شود و فقط صلوات می‌فرستد. اژدها در چین، سمبل قدرت و ثروت است و در کتاب حضرت داوود، اژدها نماد نگهبان بهشت است، اما در ایران نماد زشتی و پلیدی است و از دیدگاه ما زشتی‌ها همیشه زیبایی‌ها را احاطه می‌کنند. شیر سمبل قدرت و شجاعت است، طاووس سمبل زیبایی و کبوتر سمبل آزادی است. معمولا روی علم پرندگانی به کار می‌رود که دارای زیبایی و یکرنگی باشد، هیچ‌وقت پرنده‌ای که نماد دورنگی باشد مثل بوقلمون روی کار نمی‌بندند.

علم، نشان‌دهنده یک قبیله و طایفه است. در واقع، استفاده از علم به دوره سلطان محمود غزنوی برمی‌گردد. زمانی که او به سمت ارمنستان رفته بود، می‌بیند آنها به نشان مکتبشان با خود صلیب حمل می‌کنند، سلطان محمد غزنوی نیز با خود می‌گوید ما که مسلمانیم و آخرین دین دنیا را داریم چرا نمادی از مکتب خودمان نداریم؛ بنابراین به اصفهان می‌آید و به فولادگرها می‌گوید نمادی بسازند که سمبلی از قدرت، شجاعت و مکتب اسلامی باشد. در آن زمان هنرمندان می‌آیند و یک تیغه کوتاه می‌سازند که روی آن آیات کوتاه قرآنی نوشته شده بود. زیر آن نیز یک شش‌گوشه می‌سازند به نیت شش گوشه قبر حضرت آقا سیدالشهدا و زیر آن نیز یک گوی گرد می‌گذارند به عنوان نمادی از کره زمین و دوتا شیر نیز دو طرف تیغه می‌گذارند که نماد قدرت است، در واقع این ساخته نشان لشکر سلطان محمود غزنوی می‌شود. وقتی به دوره صفویه می‌رسیم، شاه عباس اول این نشان مکتبی را از لشکر درمی‌آورد و می‌برد در جمع خانه تا به عنوان طوق (یک تیغه را طوق می‌گفتند) در ایام محرم شور و حالی به جماعت بدهد. در زمان قاجار، ترکیب و شکل و شمایل آن عوض می‌شود و علامت‌ها هر روز به همت هنرمندان ایرانی سنگین‌تر و نشانه‌های بیشتری به آن افزوده شد به طوری که یک تیغه به سه تیغه، پنج تیغه و هفت تیغه تغییر می‌کند. تعداد تیغه‌ها به نیت افراد بستگی داشت که سفارش ساخت می‌دادند که هنوز هم ادامه دارد.

هر جای دنیا با توجه به مکتبشان نشانی دارند، علم نیز نشانی از مکتب اسلامی ماست البته برخی از نظر شرعی ایراداتی وارد می‌کنند و می‌گویند همان‌طور که مجسمه‌سازی حرام است به این کار نیز به این دید نگاه می‌کنند. به هر حال کارهایی که در این زمینه ساخته شده با عشق بوده و کارهای ارزشمندی صورت گرفته است که الان عتیقه به شمار می‌رود. زمانی که عثمانی‌ها به ایران حمله کردند700 تا از علم‌های ما را بردند این در حالی است که اینها جزو هنر‌های ما محسوب می‌شود که برخی از علم‌های ساخته‌شده ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می‌شود.

سیما رادمنش / گروه فرهنگ و هنر