این خشت ها تاریخ را روایت می کنند

امسال (1391خ/ 2012 م) چهلمین سال تصویب «معاهده حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان» در سراسر جهان گرامی داشته شد و به این مناسبت ویژه برنامه‌هایی در کشورهای مختلف برپا گردید.

40 سالگی «معاهده‌ حفظ میراث جهانی» فرصتی است تا ما نیز سری به گذشته خود بزنیم و کارنامه خود را در این زمینه مرور کنیم و بپرسیم آیا این کارنامه رضایتبخش است؟ واقعیت این است که حدود چهار دهه از تاریخ تصویب این میثاق نامه‌ جهانی می گذرد و ما فقط 15 اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده ایم. حتی اگر سالی یک اثر در این فهرست به ثبت می رساندیم اکنون حدود 40 اثر از ایران در فهرست میراث جهانی ثبت شده بود. در سال‌‌های آغازین تشکیل کمیته میراث جهانی، ضوابط و پیچیدگی‌های کنونی برای ثبت آثار وجود نداشت و برخی از کشورها هر سال چندین و چند اثر در این فهرست به ثبت رساندند؛ چنان که نخستین حضور ایران در فهرست میراث جهانی نیز با ثبت سه اثر (تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان) در یک سال همراه بود. در سال‌های اخیر اما به طور معمول هر کشوری فقط مجاز به ثبت یک اثر تاریخی و یک اثر طبیعی در این فهرست است.

چه شد که با وجود آغازی خوب ناگهان از مسائل ثبت جهانی غافل شدیم؟ مهم‌ترین علت‌ها شاید تلاطم و بحران فرهنگی/ سیاسی/ اجتماعی بود که شرایط خاصی را رقم زد.

نخستین کوشش‌ها برای توجه دوباره به مسائل مربوط به ثبت جهانی در اواخر دهه‌ 1370 رخ داد و سال 1382 که پرونده «مجموعه تاریخی تخت سلیمان» به ثبت جهانی رسید، به بار نشست. از آن سال به بعد، طعم ثبت جهانی را باز هم چشیدیم و هر سال پرونده‌هایی را به کمیته میراث جهانی فرستادیم. به رغم این تاخیر زیانبار، قدر فرصت‌ها به تمامی دانسته نشد. چنان که سال 1386، کمیته میراث جهانی پرونده «قره کلیسا» را به دلیل ناقص  بودن نپذیرفت و پس فرستاد تا یک سهمیه دیگر از دست برود. سال 1390 نیز پرونده ثبت «منطقه‌ حفاظت شده‌ حرا» ـ‌ که نخستین پرونده پیشنهادی برای ثبت جهانی میراث طبیعی ایران به شمار می رفت ـ به دلیل ناقص  بودن پس فرستاده شد.‌ هرچند تاکنون سازمان میراث فرهنگی به طور رسمی فهرستی از آثاری که در آینده نامزد ثبت جهانی خواهند شد منتشر نکرده است، اما در لابه‌لای مصاحبه‌های مدیران این سازمان گاه به برخی از نام‌ها اشاره‌ای شده است: «مساجد تاریخی ایران»، «قنات‌های ایران»، مجموعه های تاریخی «شوش»، «جیرفت»، «شهر سوخته»، «هگمتانه»، «ازبکی»، «ربع رشیدی»، «طاق بستان»، «تنگ سَروک»، «کاخ گلستان»، پرونده «آرامگاه‌ها»، «گنبدها»، «چهارتاقی‌ها»، «بادگیرها»، «بافت تاریخی یزد»، شهرهای تاریخی «فیروزآباد»، «ارگان/ ارجان»، «بیشاپور»، «ماسوله» و «میمند» مواردی از این دست هستند.

همه‌ این آثار البته در حوزه‌ میراث ملموس جای می‌گیرند ـ که شاید مهم‌ترین فهرست کمیته‌ میراث جهانی باشد ـ اما در این سال‌ها فهرست‌های دیگری نیز پدید آمده است؛ مانند فهرست آثار ناملموس که پرونده‌های «نوروز»، «موسیقی بخشی‌های خراسان»، «آیین‌های پهلوانی و زورخانه»، «تعزیه»، «مهارت‌های سنتی ساخت لنج در خلیج فارس» و... . در این فهرست نیز پرونده‌هایی مثل «چوگان بازی» وجود دارد که در تهیه و ارائه‌ آن کوتاهی شده است و زمزمه‌ ثبت آن توسط کشوری چون قطر به گوش می‌رسد.

اکنون پرسش این است که آیا تدوین و ارائه‌ پرونده های ثبت جهانی از پشتوانه‌ علمی و کارشناسی و نظم کافی برخوردار است یا خیر؟ تاکنون 24 سال بی توجهی به ثبت میراث جهانی و چند بار مردود شدن پرونده‌ها را در کارنامه داشته‌ایم و یک اثر، «دیرهای ارامنه در آذربایجان»، را منفعلانه ثبت کرد‌ه‌ایم. مطرح می شود که قرار است پرونده‌ مساجد تاریخی و یکی دو پرونده‌ دیگر، بسان پرونده‌ باغ ایرانی، به صورت ترکیبی به ثبت برسند. باید یادآوری کرد آثاری که به تنهایی قابلیت و شخصیت ثبت جهانی دارند، در این‌گونه پرونده‌های ترکیبی قرار داده نشوند.

نکته‌ دیگر این است که ما عضو کمیته‌ میراث جهانی نیستیم. عضویت در کمیته‌ میراث جهانی پیش شرط ورود و مشارکت در تصمیم‌گیرهای این کمیته است. همچنین میزبانی نشست‌های کمیته‌ میراث جهانی نیز منوط به عضویت در این کمیته است. کشور بحرین به خاطر عضویت در کمیته‌ میراث جهانی موفق شد سال 2011 ریاست اجلاس کمیته‌ میراث جهانی را به عهده گیرد و قرار بود این اجلاس در شهر «منامه» پایتخت «بحرین» برگزار شود، اما به دلیل بروز بحران‌های سیاسی در این کشور اجلاس مذکور در مقر یونسکو در پاریس برپا شد.

ایران فقط یک‌بار در نیمه نخست دهه 1350 عضو این کمیته بوده و سپس تلاشی جدی برای عضویت در آن نکرده‌ایم. در آن سال‌ها که سال‌های آغازین تشکیل این کمیته بود، فقط 32 کشور عضو آن بودند. با سپری‌شدن زمان و پذیرش کنوانسیون توسط سایر کشورها، اعضای متعهد به کنوانسیون به حدود 180 کشور رسیده است. اکنون این کمیته حدود 24 عضو دارد و یکی از مهم‌ترین کمیته‌های یونسکو که برای اعضاء اعتبار و کارآمدی بسیاری همراه می‌آورد، همین کمیته است که برای گزینش یا رد یک اثر برای نامزدی میراث جهانی حرف آخر را می‌زند.

افزون بر اینها، کشور امروزی ایران به عنوان کشوری که یکی از مهم‌ترین میراث‌داران تمدن ایرانی ـ اسلامی است در برابر صیانت از میراث جهان ایرانی ـ اسلامی مسئولیت دارد؛ یعنی انتظار می‌رود در صیانت از میراث فرهنگی و معنوی کشورهای همسایه‌ای که پیوندهای استوار تاریخی و تمدنی با ما دارند نیز مشارکت جدی داشته باشد.