طنین آواز دریانوردان در خلیج نیلگون فارس

نی‌مه یا نهمه که آوازهای کار دریانوردان روی دریاست از بوشهر شکل گرفته و به دیگر مناطق رفته است. محسن شریفیان پژوهشگر موسیقی بوشهر دراین‌باره می‌گوید: برای مردمانی که عمرشان را در دریا می‌گذراندند، موسیقی اجدادی جزیی از زندگی روزمره‌شان بود، همان نوایی که در تمامی شرایط همدم آنها بود. این آوازها و نغمه‌ها که خاستگاهش لنج و دریاست، بیشترین تنوع‌ موسیقیِ کار در خلیج‌فارس را داراست. این نغمه‌ها را در بوشهر نی‌مه و گاه نهمه می‌خوانند و در مناطق توابع آن مثل خارک اَنهم یا نَهام می‌گویند که در اغلب کشورهای عربی خلیج فارس مانند بحرین به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق این‌گونه آوازها از آن به عنوان نهمه یاد می‌کنند.

محسن شریفیان معتقد است که نی‌مه‌خوانی از مهم‌ترین و جریان‌سازترین انواع موسیقی خلیج‌فارس به شمار می‌رود. بیشتر نی‌مه‌ها ریتمیک و اغلب 2 ضربی هستند. وزن آنها تابع شرایط کار است و اغلب به صورت پرسش و پاسخ‌های کوتاه خوانده می‌شود. سنت و ماهیت نی‌مه‌خوانی، جمع‌خوانی است. جملات موسیقی در نی‌مه‌خوانی با کوتاه بودن، اغلب تکراری بوده و گاه از یک نمونه انتزاعی تشکیل می‌شود.

او ادامه می‌دهد: اغلب آواز تک‌خوانان حاوی کلمات و اصوات اضافی است، گاه هجاهای مختلفی که در نی‌مه استفاده می‌شود به نوعی حرکات تنفسی برای کار است که هم برای تلفیق اشعار و هم به منظور تهییج جاشوها در کار و همسرایی، کاربرد بسیار مهمی دارد. سرعت نی‌مه‌خوانی نیز بسته به نوع کار و میزان صید، بالا و پایین می‌شود. مثلا برای ریختن تور، تمپو و ریتم نی‌مه هیجان و موسیقی کندتری نسبت به کشیدن تور و دیدن صید دارد و طبیعی است که تمپو برای کشیدن لنگر بتدریج سرعت یابد.

ماهیت و مضامین نی‌مه‌ها ملهم از اسلام است و اغلب بر ادعیه اسلامی تاکید می‌شود. شریفیان دراین‌باره می‌گوید: پرداختن به موضوعاتی که حاکی از دوری و فراق، تلاش و مشقت است در نی‌مه‌ها بسیار اهمیت دارد. از این گذشته نی‌مه، گاه حکایت از حماسه، رشادت و قدرت جاشوها دارد و گاه از ترس و وحشت امواج و طوفان می‌گوید. گاهی طنزگونه است و در قالب مزاح خوانده می‌شود. آنچنان که در «یزله‌خوانی» بوشهری وجود دارد. هر چند یزله‌خوانی کاملا تحت تاثیر محیط کار روی دریاست. چه به لحاظ موسیقی و جمله‌بندی و چه به لحاظ مضمون و اجرا در واقعه یزله‌خوانی همان نی‌مه‌خوانی روی خشکی و ساحل است.

هر موسیقی در هر نقطه‌ای از کشور با زبان مردمان، همان سرزمین خوانده می‌شود و لهجه به نوعی نقش شناسنامه آن اثر را دارد که البته این مساله در مورد موسیقی جنوب هم مصداق دارد به گونه‌ای که این پژوهشگر موسیقی بوشهر می‌گوید: زبان نی‌مه‌خوانی فارسی محلی است. هرچند زبان و لهجه عربی هم بسیار بارز است و البته گاهی هم نشان گفتار و لهجه هندی و آفریقایی نیز در این نوع موسیقی به آسانی قابل ردیابی است. بر این اساس نمی‌شود تاثیر نی‌مه‌های کشورهای عربی خلیج‌فارس بر جنوب ایران را نادیده گرفت، آنچنان که در خیلی از مناطق بوشهر، نی‌مه را به زبان عربی می‌خوانند که از آن جمله می‌توان به دیر، کنگان، جزیره شیف و خیلی از مناطق هرمزگان نیز اشاره کرد.

شریفیان درباره شیوه اجرا و نوع خواندن نی‌مه می‌گوید: این نغمات اغلب توسط سرکرده جاشو‌ها و گاه توسط ناخدا یا معاون او خوانده می‌شود که به آن «سرهنگ» می‌گویند و البته این به معنی سرهنگ نظامی نبوده و از سرگنگ مشتق شده است.

این نوازنده نی انبان ادامه می‌دهد: نی‌مه در بوشهر بدون همراهی ساز خوانده می‌شود، اما نقل می‌شود در گذشته آنچنان که در کشورهای عربی همسایه متداول است با «دمام» و «دایره» خوانده می‌شده است. البته هم‌اکنون بعضی از لنج‌های سنتی برای کیش دادن ماهی به سمت تور و نیز برای ارسال پیام و علامت دریایی و همچنین هشدار برای کشتی‌های دیگر، هنگام نزدیک شدن به ادوات صید کشتی مقابل از دمام استفاده می‌کنند.

نی‌مه و نی‌مه‌خوانی به اندازه‌ای در موسیقی جنوب کشور اهمیت دارد که محسن شریفیان​ به گردآوری این موسیقی‌های ناب دست ‌زده و در قالب آلبوم موسیقایی و با همراهی اعضای گروه لیان، آنها را اجرا کرده و به مناسبت روز ملی خلیج‌فارس منتشر کرده است. او درباره روند تولید این اثر می‌گوید: اولین بار پژوهش و گردآوری موسیقی دریانوردان را به صورت جدی سال 1376 و به درخواست زنده‌یاد استاد منوچهر آتشی انجام دادم. این مجموعه که دربرگیرنده گزیده‌ای از موسیقی دریانوردان ساکن بندر بوشهر است، در واقع بازسازی و اجرای مجدد همان نغمات است. قطعاتی که برای انتشار آن به بهانه «روز ملی خلیج‌فارس» مجددا آن را سال 91 ضبط کرده‌ام. تمام تلاش و دقت بر آن بوده تا به روایت شفاهی این نوع موسیقی وفادار باشم.

این پژوهشگر جوان ادامه می‌دهد: گردآوری این مجموعه بدون در نظر گرفتن محیط و شیوه زندگی اجراکنندگان، ناممکن است. ما در این اثر از خوانندگانی که از خانواده و محلات مهم دریانوردی بوشهر برخاسته‌اند و آشنایان این نوع موسیقی هستند، بهره برده‌ایم. البته باید گفت که سایر اعضا نیز از محلات مختلف بوشهر که اغلب آنها به نوعی با دریانوردی و ماهیگیری سرکار دارند، انتخاب شده‌اند به گونه‌ای که رسول غریبی، عبدالله مقاتلی مطلق، آکا صفوی و مرتضی فیروزی در کنار همخوانانی چون سیدمحمدرضا صفوی، خدر عزیززاده، حسین سنگسر، محمود بردک‌نیا، مرتضی پالیزدان، امین فیروزپور، سبحان غریبی، محمدرضا بیات، محسن آرمند و رضا غریبی این آوازها را اجرا کرده‌اند.

موسیقی‌کار روی دریا یکی از بارزترین موسیقی‌های بومی جنوب کشور است که شریفیان در این مجموعه با عنوان آواز دریانوردان آنها را به مخاطب معرفی کرده است. به گفته او، موسیقی دریانوردان جنوب ایران حاصل مراودات فرهنگی آنها با کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و کشورهای هند، تانزانیا و چین است. این موضوع نه تنها در موسیقی که در کلام و لهجه موسیقی دریانوردان نیز مشهود است.

موسیقی خلیج‌فارس از صدای موزون امواج و برخورد آن بر ساحل و صخره وام می‌گیرد و با صدای مرغان دریایی آمیخته می‌شود و بهره خود را از صدای گلافان لنج‌ساز می‌گیرد. موسیقی‌کار دریانوردان می‌تواند از نشانه‌های باستانی موسیقی بوشهر و خلیج‌فارس باشد.

سرپرست گروه موسیقی بوشهری لیان معتقد است که اغلب آوازهای مخصوص کار روی دریا در خشکی نیز خوانده می‌شود. بی‌تردید موسیقی دریانوردان در سایر ژانرهای موسیقی مردمان خلیج‌فارس تاثیرگذار بوده است. از یزله گرفته تا مراسم عروسی (خِیام‌خوانی)‌، لالایی مادران و عزاداری مذهبی. به نظر من بررسی این موضوع در موسیقی خلیج‌فارس تا حدی مهم است که ریشه بعضی از فرم‌ها و ترانه‌های خشکی به نی‌مه برمی‌گردد. مثل یزله‌خوانی در بوشهر. آنچنان که ریشه اسوا در قشم نیز به موسیقی کار دریا برمی‌گردد.

بسیاری از بخش‌های موسیقی بومی ایران به دلیل زنده نبودن راویان این هنر و عدم ضبط و انتشار آنها از بین رفته‌اند و متاسفانه در این سال‌ها نه تنها اتفاق خوشایندی در این زمینه رخ نداده بلکه هر روز شاهد از بین رفتن موسیقی دیگری از سرزمینمان هستیم. شریفیان که تاکنون آلبوم‌های مختلفی را در زمینه این‌که شروه‌خوانی، خیام‌خوانی و آواهای سوگواری منتشر کرده در این‌باره و با اشاره به از بین رفتن آوازهای کار روی دریا می‌گوید: تردیدی نیست که امروزه با پیشرفت ادوات صید و دریانوردی و تغییر شرایط کار و مناسبات زندگی، نی‌مه‌خوانی کاربرد خود را از دست داده است اما ثبت و ضبط نی‌مه‌ها به عنوان جزیی از فرهنگ و تاریخ شفاهی دریانوردان جنوب ضروری به نظر می‌رسد.