برنامه‌های علمی باید از کلیشه خارج شوند

از آغاز راه‌اندازی این شبکه تهیه برنامه‌های مختلف در حوزه علوم تجربی را گروه دانش این شبکه به عهده داشته است که برنامه‌های آسمان‌شب، پرتو، فرجه و کندو از جمله آثار موفق گروه دانش هستند که شاید بتوان آنها را از موفق‌ترین برنامه‌های علمی شبکه 4 به شمار آورد. با توجه به اهمیت گروه دانش این شبکه در تامین محتوای برنامه‌های علمی رسانه ملی و جایگاه این گروه در تحقق اهداف این شبکه تلویزیونی با دکتر شهرام کجوری، مدیرگروه دانش شبکه 4 که از آغاز سال جاری مدیریت گروه دانش شبکه را به عهده داشته است گفت‌وگویی ‌انجام داده‌ایم.

شبکه 4 سیما با شعار شبکه فرهیختگان راه‌اندازی شد. به نظر شما جایگاه گروه دانش این شبکه تا چه حد در رسیدن به این هدف تاثیرگذار بوده است؟

ویژگی شبکه 4 در مقایسه با دیگر شبکه‌های تلویزیونی این است که برای مخاطبانش برنامه می‌سازد و نه برای بینندگان. یعنی ما برنامه‌ها را مخاطب‌پسند می‌سازیم. گروه برنامه‌ساز بخش علمی شبکه 4 یک گروه تخصصی است و در رسانه به عنوان یک گروه مرجع شناخته می‌شود و در رسانه ملی اگر فردی قصد ساخت یک برنامه علمی را داشته باشد از سوی سازمان به گروه دانش شبکه 4 ارجاع داده می‌شود و شبکه 4 تنها شبکه‌ای است که در این حوزه بر اساس مخاطب‌پسندبودن برنامه‌سازی می‌کند. در این سال‌ها با توجه به افزایش کمیت شبکه‌های تلویزیونی و افزایش تعداد این شبکه‌ها رقابتی میان شبکه‌ها ایجاد شده که موجب شده است خیلی از شبکه‌ها مانند شبکه 4 که یک شبکه تخصصی تلویزیونی است بتواند تا حد زیادی پاسخگوی نیاز مخاطبان خود باشد. با توجه به افزایش سطح دانش بینندگان که در حال حاضر از مخاطبان اصلی برنامه‌های این شبکه هستند، تعداد و آمار بینندگان این شبکه نیز روز به روز افزایش می‌یابد. اساسا شبکه‌ 4 در این حوزه به صورت تخصصی فعالیت می‌کند.

در این حوزه سن ملاک تعیین مخاطب قرار نمی‌گیرد، بلکه شغل و مدرک تحصیلی معیاری برای تعیین مخاطبان است و به همین علت ممکن است چنین تصور شود که میزان مخاطبان شبکه 4 در مقایسه با دیگر شبکه‌های تلویزیونی کمتر است، چرا که میزان افراد تحصیلکرده در سطح اجتماع که مخاطبان اصلی این شبکه هستند در مقایسه با گروه‌های دیگری که از مخاطبان دیگر شبکه‌های تلویزیونی هستند، کمتر است. کم بودن مخاطبان شبکه 4 در مقایسه با شبکه‌های 2، 3 و 5 سیما که یک شبکه داخلی و به اصطلاح محلی است، نشان‌دهنده کم‌بودن تعداد بینندگان این شبکه نیست، بلکه نشان‌‌دهنده این است که مخاطبان شبکه 4 گروه خاصی از مخاطبان شبکه‌های تلویزیونی هستند.

من شخصا معتقدم برای این که گروه نوجوان بتواند آینده بهتری داشته باشد و در حقیقت زمینه‌ای فراهم شود تا گروه سنی نوجوان با علم، آشتی کند، با توجه به این که هریک از شبکه ها رویکرد خاصی را هدف قرار داده‌اند شبکه 2 سیما باید گروه دانش را نیز به مجموعه گروه‌های برنامه‌ساز خود اضافه کند و پس از آن نیز گروه 3 سیما باید بتواند در مرحله جوانی پاسخگوی نیازهای عمومی مخاطبان خود در حوزه علم و دانش باشد. شبکه 4 سیما وظیفه اطلاع‌رسانی تخصصی به مخاطبان را به عهده دارد. بنابراین لازم است گروه دانش را در همه شبکه‌های تلویزیونی راه‌اندازی کنیم. در حال حاضر در این زمینه‌ها خلأهایی احساس می‌شود. برای این که بتوانیم در زمینه ترویج علم به اهداف در نظر گرفته شده، دست یابیم باید از شبکه‌های تخصصی برای این کار استفاده کنیم، چراکه اصولا شبکه 4 حتی اگر در گروه کودک و نوجوان هم برنامه‌ای را بسازد در مقایسه با زمانی که چنین برنامه‌ای از شبکه 2 که شبکه کودک و نوجوان است پخش شود، مخاطب کمتری خواهد داشت.

بنابراین باید کمیته‌های مختلفی نظیر کمیته نجوم، زیست‌شناسی، محیط زیست و ... در سازمان ساماندهی شود و این کمیته براساس نیازهای افراد در سطح جامعه، نیاز برنامه‌های تلویزیونی را تهیه کنند تا هریک از شبکه‌ها برای گروه سنی مختلف برنامه‌های مناسبی بسازند. در حال حاضر اغلب برنامه‌های علمی محدود به موضوعات پزشکی و فناوری اطلاعات می‌شود و در دیگر حوزه‌ها کمتر برنامه‌سازی می‌شود. برای مثال حوزه‌های محیط زیست، نجوم، علمی ـ تخیلی از جمله حوزه‌هایی هستند که ساخت در برنامه‌های علمی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. ما به عنوان گروه دانش شبکه 4 وظایفی را در این زمینه به عهده داریم، اما در سطح کلان این وظیفه به عهده سازمان صدا و سیماست. در حال حاضر راهکاری از سوی معاونت سیما مطرح شده که در واقع تدوین سند شورای علم و فناوری است که تدوین بخشی از سند به عهده شبکه 4سیماست. رایزنی‌های لازم در این زمینه انجام شده است و از افرادی دعوت شده تا راهکارهای پیشنهادی را ارائه دهند. به نظر می‌رسد با تدوین این سند، راهکارهای لازم برای بهبود کیفی برنامه‌های علمی مورد توجه قرار گیرد و شبکه‌ها موظف شوند نسبت به مقوله علم و فناوری به درستی تصمیم‌گیری کنند.

بی‌شک «آسمان شب» یکی از موفق‌ترین برنامه‌های علمی شبکه 4 بوده است، اما زمانی آسمان شب به عنوان یک برنامه موفق مطرح شد که گروه‌های دانش دیگر شبکه‌ها برنامه دیگری نداشتند و برنامه‌های علمی این شبکه‌ها تنها محدود به برنامه‌های گفت‌وگومحور در حوزه پزشکی و سلامت می‌شد. طبیعی است که در چنین شرایطی وقتی یک برنامه با ساختاری و موضوعی جدید ساخته شود مورد توجه شمار زیادی از مخاطبان قرار می‌گیرد.

گاهی تصور می‌شد که توجه مستقیم به برنامه‌هایی که از شبکه‌های علمی نظیر شبکه تلویزیونی دیسکاوری، ساینس یا نشنال جئوگرافیک پخش می‌شود بیشتر مورد توجه مخاطبان قرار می‌گیرد. شما تا چه حد به این دیدگاه معتقد هستید؟

طبیعی است که برای ساخت برنامه‌های مختلفی که از این شبکه پخش می‌شود باید اقدامات مختلفی انجام شود. اول این که شورای طرح و برنامه گروه دانش که ترکیبی از اساتید دانشگاه، برنامه‌سازان تلویزیون و مخاطبان را مدنظر قرار می‌دهد و در واقع این شورا خیلی از طرح و برنامه‌ها را براساس دیدگاه‌ها و نظرات این گروه از افراد ارزیابی کرده و برای انجام‌شدن یا نشدن آن تصمیم‌گیری می‌کند. دوم این که در برنامه‌هایی با ساختار مشابه به پنگان که در همایش‌های مختلف حضور پیدا می‌کند، بازخورد برنامه‌ها به صورت شفاهی از اساتید دانشگاه و چهره‌های ماندگار گرفته می‌شود.

آنچه برای ما اهمیت دارد این است که اگر بخواهیم ارزیابی درستی از عملکرد خود داشته باشیم براساس ارزیابی شورای طرح و برنامه تصمیم‌گیری می‌کنیم که بخشی از این ارزیابی‌ها توسط اساتید دانشگاهی انجام می‌شود. ما معمولا برای برنامه‌سازی از چند روش مختلف استفاده می‌کنیم. برخی از برنامه‌ها مناسبت‌محور هستند یعنی این که گروه تصمیم می‌گیرد برای مناسبت خاصی برنامه‌ای اختصاصی بسازد. در چنین برنامه‌هایی طرح برنامه را خودمان مطرح می‌کنیم و البته پیش از ارائه طرح با گروه‌های برنامه‌ساز هم مشورت می‌کنیم. بخشی از برنامه‌ها موضوع‌محور هستند و ما با توجه به موضوعاتی که پیش رو داریم از برنامه‌سازها یا طرح‌هایی که توسط گروه مطرح می‌شود استفاده می‌کنیم. بخشی از برنامه‌ها نیز با توجه به طرح‌هایی که توسط برنامه‌سازها یا موضوعاتی که توسط مخاطبان مطرح می‌شوند ساخته خواهند شد. مدیر شبکه 4 یک استراتژی هفتگانه را برای ساخت برنامه‌ها در سال 90 مطرح کرده‌اند که بخشی از این برنامه‌ها براساس این استراتژی‌ کلان و بخشی دیگر را براساس راهبرد استراتژی تعیین شده توسط گروه می‌سازیم. اگر بخواهیم برای صبح برنامه‌ای بسازیم با توجه به مخاطبان برنامه‌ای علمی ـ اجتماعی می‌سازیم. برای عصر برنامه علمی ـ آموزشی می‌سازیم و برای بخش شبانگاهی بیشتر موضوع فناوری‌های نوین را مورد توجه قرار می‌دهیم. البته مخاطبان نیز می‌توانند موضوعات مدنظر خود را از طریق پست الکترونیک یا صندوق پستی با شورای طرح و برنامه گروه دانش در میان گذارند.

در مدت زمانی که این مسوولیت را در گروه دانش شبکه 4 عهده‌دار شدم شعار دانستن برای توانستن یا دانش برای آگاهی را هدف اصلی فعالیت‌های انجام‌شده توسط افراد دست‌اندرکار در گروه دانش قرار دادم. طبیعی است نقش علم در دنیای امروز همچنین نیازهای بشر امروزی به علم در مقایسه با گذشته بسیار فراتر از محدوده‌های پیشین است.

اگر نگاهی به دستاوردهای علم در 100 ساله اخیر بیندازیم متوجه خواهیم شد که شتاب تولید علم بسیار بیشتر از گذشته است. طبیعی است آنچه که رسانه باید در این حوزه انجام دهد بسیار متفاوت از زبان دانشمندان و زبان عامه خواهد بود. یعنی ما باید به کمک ژورنالیست‌های علمی زبان علم را ساده‌تر کنیم. رویکرد شبکه 4 با دیگر شبکه‌ها متفاوت است. اگرچه ممکن است در شبکه 4، 3 یا یک، برنامه‌های علمی را ببینید که تفاوت چندانی با هم نداشته باشند. ولیکن با توجه به این که شعار شبکه 4 شبکه فرهیختگان است باید زبان علم را به گونه‌ای ساده‌سازی کند که نه در سطح دیگر شبکه‌های تلویزیونی باشد و نه در سطحی که پیچیده بوده و قابل فهم نباشد. هدف اصلی ما در شبکه 4 بیننده‌پسندکردن برنامه‌های علمی است.

در شبکه‌های مختلف برای ساخت مستند در حوزه‌های مختلف، گروه‌هایی تحت عنوان گروه مستند فعالیت دارند. گروه دانش از بدو تاسیس شبکه 4 برای همگرایی با دیگر گروه‌ها مانند گروه مستند، فرهنگ و معارف، ادب و هنر، فیلم و نمایش و... علمی بودن را رویکرد اصلی خود قرار داده است. در حال حاضر شبکه 4 سیما در کلان به عنوان یک شبکه علمی شناخته می‌شود که در سطوح پایین‌تر حوزه‌های مختلف انسانی، اجتماعی، فرهنگی، علوم محض و دیگر شاخه‌های علمی را تشکیل می‌دهد و ممکن است تولیدات گروه‌های مختلف به‌رغم هدفی که در آغاز تاسیس و راه‌اندازی این شبکه در نظر گرفته شده همگرایی لازم را تامین نکند. برای مثال اگر یک شبکه به عنوان شبکه سرگرمی راه‌اندازی می‌شود باید همه گروه‌های برنامه‌ساز، بعد سرگرم‌کننده بودن را هدف اصلی خود قرار دهند.

متاسفانه این ویژگی در شبکه‌های تلویزیونی ما آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته است و ما باید به سمت این هدف حرکت کنیم تا گروه‌های برنامه‌ساز براساس هدف در نظر گرفته شده برای راه‌اندازی یک شبکه فعالیت کنند. به عبارت دیگر برای بیننده پسندکردن برنامه‌های شبکه 4 علاوه بر گروه دانش به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های برنامه‌ساز این شبکه، دیگر گروه‌ها نیز باید این رویکرد را هدف اصلی خود قرار دهند. اگرچه ممکن است به لحاظ پیچیدگی‌هایی که در یک برنامه علمی وجود دارد ترس از تماشای یک برنامه علمی هم در مخاطب وجود داشته باشد، اما هدف گروه دانش شبکه 4 سیما این است که تا حد امکان چهره جدیدی از علم را به تصویر بکشد. تلویزیون نیز باید با هدف آشنایی هر چه بیشتر مردم با موضوعات علمی که به روش‌های مختلف در زندگی خود با آنها سر و کار دارند برنامه‌سازی کند تا موجب افزایش آگاهی مردم نسبت به نقش علم در بهبود وضعیت زندگی شود.

ما هم باید برنامه‌های علمی را به گونه‌ای بسازیم که مردم نقش دستاوردهای علمی را در زندگی خود به وضوح نظاره‌گر باشند. در حقیقت مروجان علمی به نوعی وظیفه دارند که زبان علمی پیچیده دانشمندان را به زبان مردم نزدیک سازند و بتوانند یک برنامه علمی بسازند. ساخت برنامه‌های تلویزیونی نیازمند ساختار است. ممکن است این برنامه‌ها گفت‌وگومحور باشند، ممکن است مستند باشند یا حتی فیلم سینمایی، برنامه‌های علمی ـ تخیلی یا تله‌تئاتر باشند. ما باید از همه این ساختارها استفاده کنیم. تلویزیون برای این که بتواند در زمینه ترویج علم فعالیت بیشتری داشته باشد باید بودجه لازم را در اختیار داشته باشد و نیروی انسانی کارآمدی را آموزش دهد.

آیا افرادی که به عنوان برنامه‌ساز مسوولیت ساخت برنامه‌های علمی این شبکه را بر عهده دارند باید قابلیت‌های علمی لازم برای ساخت یک برنامه علمی را داشته باشند یا این که صرفا هر برنامه‌ساز موفقی هم می‌تواند یک برنامه علمی بسازد؟ اغلب برنامه‌سازان شما یک گروه ثابت هستند و عده‌ای هم معتقدند که ردپای مافیایی به برنامه‌های شبکه 4 راه یافته است. نظر شما در این باره چیست؟

بی‌شک ساخت برنامه در قالب فیلم و تصویر هزینه بیشتری در برخواهد داشت و علاوه بر این، ساخت چنین برنامه‌هایی در مقایسه با برنامه‌های گفت‌وگو محور مستلزم صرف زمان بیشتری است. در همه جای دنیا ساخت برنامه‌های گفت‌وگو محور مرسوم است. برای مثال برنامه‌هایی مانند The doctaors یا Hard Talk‌هایی که از شبکه BBC پخش می‌شوند از جمله برنامه‌های گفت‌وگو محور و موفق علمی هستند، اما یکی از انتقادات مطرح شده در خصوص برنامه‌‌های تلویزیونی علمی این است که این برنامه‌ها رادیومحور شده‌اند؛ یعنی این که مستلزم دیدن نیستند و اغلب شنیداری هستند. واقعیت این است که گاهی برنامه‌های گفت‌وگو محور جذابیت‌های زیادی دارند و نباید ساخت چنین برنامه‌هایی اساسا منتفی شود چرا که اغلب این برنامه‌ها از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیونی هستند. اما متاسفانه در چند سال اخیر تغییراتی ایجاد شده که به نظر می‌رسد ساخت برنامه‌های گفت‌وگومحور منتهی به شکست خواهد شد. یکی از دلایل اصلی، انتخاب مجری است. برخی تصور می‌کنند که برای یک برنامه با موضوع پزشکی مجری حتما باید یک پزشک باشد در صورتی که من شخصا با این دیدگاه مخالف هستم. مجری باید در حوزه‌ای که مسوولیت اجرای برنامه را برعهده‌ دارد فن بیان داشته باشد،‌ مخاطب‌شناسی خوبی داشته باشد و بتواند به خوبی از زبان بدن یا همان Body language استفاده کند. یک مجری خوب باید بداند سوالی که از کارشناس برنامه می‌پرسد ممکن است سوال مخاطب برنامه باشد. متاسفانه چنین مسائلی بعضا در ساخت برنامه‌های گفت‌وگو محور مورد توجه قرار نمی‌گیرد، به همین علت بعضی از برنامه‌های گفت‌وگو محور هیچ بازخوردی از سوی مخاطبان ندارند. انتخاب مهمان برای برنامه‌های گفت‌وگو محور نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. رمز موفقیت برنامه‌های گفت‌وگو محور این است که باید از حالت کلیشه‌ای خارج شود. البته در برخی زمینه‌ها آموزش مستلزم مستندسازی است برای مثال در زمینه طب ماهواره‌ای نیاز به مستندسازی داریم.

برای این که مردم را نسبت به آنچه که به غلط در شبکه‌های ماهواره‌ای تبلیغ می‌شود آگاه‌ سازیم باید براساس برنامه‌ای از پیش تعیین‌شده عمل کنیم بنابراین یکی از وظایف گروه‌های برنامه‌ساز بخصوص در حوزه پزشکی از بین بردن باورهای نادرست است که اینها نیازمند ساخت برنامه‌های مستند یا برنامه‌های کوتاه تولیدی است، بنابراین به نظر می‌رسد که ساخت برنامه‌‌های علمی در تلویزیون نیازمند بازنگری است.

همیشه تلویزیون خود را در قالبی‌ قرار داده است تا براساس آن برنامه‌هایی بسازد که پاسخگوی سوالات مردم باشد. یکی دیگر از مسوولیت‌های تلویزیون این است که ایده‌های نو را در مخاطبان خود شکوفا سازد. ممکن است مخاطبی ایده‌های متنوع در ذهن داشته باشد، اما راه رسیدن به این ایده‌ها را نیافته باشد.

تلویزیون می‌تواند راهکارهایی را برای رسیدن به چنین ایده‌هایی پیش‌روی مخاطبان خود قرار دهد، اما این که سوال جدیدی را در ذهن مخاطب ایجاد کند کمتر مورد توجه بوده است و تلویزیون همیشه به دنبال ساخت برنامه‌هایی برای پاسخ‌دهی به سوالات مطرح شده در ذهن مخاطبان بوده است. البته ممکن است یک برنامه تلویزیونی جرقه‌ای برای مطرح شدن یک ایده جدید در ذهن مخاطب باشد و بیننده پس از پایان این برنامه در دنیای مجازی این ایده را تعقیب کند. اما از آنجایی که در ساخت برنامه‌های تلویزیونی با محدودیت زمانی مواجه هستیم این برنامه هیچ‌گاه نمی‌تواند پاسخگوی تمام سوالات مخاطبان باشد. بهتر است به جای این که با ساخت یک برنامه علمی برای مخاطب سوال ایجاد کنیم برنامه‌ای بسازیم تا با استفاده از آن ایده جدیدی را در ذهن مخاطب ایجاد کنیم تا این ایده‌ها منجر به پیشرفت جامعه در سطوح مختلف شود.

ارزیابی دقیقی در این زمینه انجام نشده است. اگر نگاهی به پیشرفت تولید علم در سطح کشور بیندازیم و شرایط تولید علم در سطح کشور را در نظر بگیریم می‌توانیم بگوییم که بخشی از پیشرفت‌های علمی در سطح کشور ناشی از جریان‌سازی است که توسط رسانه ملی انجام شده است. در یک محدوده زمانی در کل کشور این موضوع مورد توجه قرار گرفت. طبیعی است پرداختن به این موضوع در رسانه ملی اهمیت این موضوع را بیش از پیش افزایش دهد تا جایی که شاهد بهبود وضعیت دانشگاه‌ها بوده‌ایم.

رسانه ملی هیچ‌گاه خود را با هیچ شبکه تلویزیونی در سطح دنیا مقایسه نمی‌کند چون نحوه تاسیس و ساختار چگونگی تولید برنامه در این شبکه در مقایسه با شبکه‌های داخلی ما کاملا متفاوت است. اگر اغراق‌آمیز نباشد می‌توانیم بگوییم آنها باید خود را با ما مقایسه کنند چون ما نه‌تنها باید موضوعات علمی را به طور دقیق مورد بررسی قرار دهیم بلکه باید موضوعات دینی را نیز در علم لحاظ کنیم. طبیعی است که خیلی از کشورها و شبکه‌هایی که در زمینه برنامه‌های علمی فعالیت دارند بعد دینی را در برنامه‌های خود لحاظ نمی‌کنند و ‌ نمی‌توانند در زمینه ترویج دین نقشی‌ ایفا کنند.