فاصله عمیق ایده‌پردازی و تولید ثروت پر ‌می‌شود

ابتدا درباره ساختار صندوق حمایت از پژوهشگران کشور توضیح می‌دهید؟

هدف از تاسیس صندوق، ارائه کمک‌ها و خدمات حمایتی مادی و معنوی به پژوهشگران ایرانی اعم از حقیقی و حقوقی برای شکوفایی امور تحقیقاتی در راستای تولید علم و فناوری و بهره‌مندشدن مردم از نتایج آنها در کشور هستند. زمینه اصلی فعالیت صندوق عبارت ‌است از انجام حمایت‌های مالی و معنوی همه‌جانبه از پژوهشگران ایرانی، دانشگاهی و غیردانشگاهی در داخل و خارج از کشور در راستای ارتقای کمی و کیفی تولید علم و توسعه فناوری و فراهم‌کردن زمینه مناسب برای بهره‌گیری کشور از نتایج تحقیقات و تولیدات علمی در سطوح ملی و بین‌المللی است.

فراهم‌کردن زمینه تبادل اطلاعات پژوهشی، ایجاد ساختار و زمینه‌های مناسب جهت همکاری‌های پژوهشی، بسترسازی مناسب جهت تولید و انتقال فناوری، حمایت از ثبت اختراعات و اکتشافات و نتایج پژوهش‌ها، کمک به گسترش مرزهای دانش و تولید علم، کمک به تجاری‌سازی نتایج پژوهش و تسهیل در بهره‌گیری جامعه از نتایج پژوهش‌ها از جمله دیگر اهداف اصلی در راه‌اندازی صندوق محسوب می‌شود. صندوق حمایت از پژوهشگران کشور تلاش دارد با حمایت از توسعه ثبت اختراعات و تجاری‌سازی نتایج فعالیت‌های پژوهشی محققان کشور و استفاده از مزیت‌های متراتب، فاصله بین تحقیق و توسعه (R&D) را کوتاه کرده و ارتباط بین مراکز علمی و صنعتی را به شکل اصولی و علمی ساماندهی و حمایت کند.

سیاست اصولی صندوق حمایت از پژوهشگران کشور در حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی بر چند عنصر استوار است. اول این‌که طرح‌های پژوهشی در راستای جهت‌گیری‌های کلان علمی و فناوری کشور باشد که در اسناد بالادستی همچون چشم‌انداز 20 ساله، سیاست‌های کلان ابلاغی رهبر معظم انقلاب، نقشه جامع علمی کشور و سیاست‌های حاکم بر برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور تصریح شده است. دوم انطباق این‌گونه طرح‌ها با نیازها و اولویت‌های حیاتی کشور است. سوم استفاده کمک نتایج این طرح‌ها به بهره‌گیری از ظرفیت منابع و مزیت‌های کشور است و نهایتا این‌که در راستای تکمیل زنجیره علم و فناوری در کشور و متمرکز بر حوزه‌هایی باشد که توسط نهادها و مراکز تحقیقاتی پوشش داده نشده است. به بیان دیگر از طرح‌های پژوهشی‌ ای حمایت خواهد شد که تکراری و مشابه با فعالیت‌های تحقیقاتی جاری در مراکز علمی کشور نباشد و بتواند حلقه‌های مفقوده موجود را پوشش دهد. در این راستا کمیته علمی با همکاری کمیته‌های تخصصی پژوهشی دهگانه صندوق حمایت از پژوهشگران کشور موظف هستند به‌طور ادواری حوزه‌های تحقیقاتی واجد اولویت در رشته‌های تخصصی مختلف را احصاء نموده و آن را از طریق وبگاه اینترنتی صندوق در اختیار پژوهشگران علاقه‌مند قرار دهند.

علاوه بر موارد فوق، داشتن ویژگی‌هایی همچون کار پژوهشی تیمی، حوزه‌های میان‌رشته‌ای و فرارشته‌ای، ایجاد زمینه برای همکاری بین مراکز علمی و صنعتی کشور، کمک به توسعه تبادل و همکاری بین محققان و مراکز علمی داخل و خارج از کشور، پروژه‌های تحقیقاتی پژوهشگران زن، پژوهشگران و استادان جوان و کمک به توسعه علمی مناطق کمتر توسعه‌یافته و محروم کشور از جمله موارد واجد اولویت برای پذیرش پروژه‌های تحقیقاتی در صندوق است.

در مجموع بیش از 2700 طرح پژوهشی تاکنون به صندوق تحویل شده است که از این تعداد 285 طرح پژوهشی در دست بررسی است، 593 طرح پژوهشی مورد تایید قرار گرفته و در حال اجراست، 379 طرح‌ پژوهشی با حمایت صندوق خاتمه یافته و 1395 طرح نیز فاقد اولویت شناخته شده است.

مجریان و ناظران طرح‌های پژوهشی مورد حمایت صندوق از استادان برجسته کشور هستند. صندوق حمایت از پژوهشگران کشور از مجموع ظرفیت‌های علمی دانشگاه‌ها در رشته‌های مختلف برای انجام طرح‌های پژوهشی استفاده کرده و در حال حاضر بیش از 6 هزار نفر از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ با صندوق همکاری می‌کنند. در نظر داریم با برگزاری منظم نشست‌های مختلف در سطوح ملی و منطقه‌ای ضمن تقدیر از زحمات ناظران و داوران طرح‌های پژوهشی برتر صندوق، زمینه را برای بهره‌گیری هرچه بیشتر از ظرفیت و توانمندی‌های این عزیزان فراهم کنیم.

با توجه به مطالبات رهبر معظم انقلاب در زمینه تحول در علوم انسانی و رسالت ملی صندوق در این زمینه، طی دوره مدیریت جدید صندوق کمیته‌های تخصصی از 6 کمیته به 10 کمیته افزایش یافت که کمیته‌های جدید با رویکرد بازسازماندهی و توسعه تحقیقات در حوزه علوم انسانی و هنر و پاسخگویی به نیازهای تحقیقاتی کشور در زمینه سیاستگذاری علم و فناوری شکل گرفته است. در این راستا کمیته‌های تخصصی معارف و علوم اسلامی، مدیریت و اقتصاد، علوم انسانی و اجتماعی و هنر و معماری با ترکیب اعضای جدید شکل گرفته است و کمیته سیاستگذاری علم و فناوری نیز در حال شکل‌گیری است.

خیر! در حال حاضر، صرف چاپ مقاله ISI برای حمایت از طرح‌های پژوهشی کافی نبوده و همان‌طور که بیان شد فعالیت‌های پژوهشی مورد حمایت باید کاربردی و ناظر بر حل مشکلات کشور باشند.

بررسی دستاوردهای طرح‌های پژوهشی مورد حمایت صندوق طی سنوات گذشته نشان می‌دهد علاوه بر چاپ بیش از 700 مقاله در مجلات علمی معتبر بین‌المللی نمایه‌شده در ISI، تولید دانش فنی و نمونه محصول، ثبت اختراع و تجاری‌سازی موارد معدودی از آنها محقق شده است، اما با توجه به نیازهای کشور و اولویت‌های ذکرشده در اسناد بالادستی این وضعیت در سطح مطلوب و شایسته ایران اسلامی و ظرفیت علمی و فناوری کشور نیست و باید اصلاحاتی در این زمینه صورت گیرد. به همین منظور اولویت‌های مورد نظر صندوق برای حمایت از طرح‌های پژوهشی که در فرآیند بازنگری قرار دارد بزودی اعلام خواهد شد.

ثبت اختراعات در دنیا دارای ارزش اقتصادی و فناورانه ویژه است. در حال حاضر ثبت اختراع در جهان به 2 صورت اعلامی و ثبت علمی انجام می‌شود که در ایران ثبت اختراعات عمدتا به صورت اعلامی است. رویکرد جدید صندوق حمایت از پژوهشگران کشور حمایت از اختراعات ثبت‌شده فناورانه داخلی و بین‌المللی خواهد بود که بتواند تاییدیه علمی سازمان‌های مختلف کشور را دریافت کنند. همچنین کمک به توسعه و تعمیق فرهنگ و زیرساخت نرم‌افزاری ثبت اختراع در کشور با تاکید بر مراکز علمی و تحقیقاتی از اولویت‌های جدید صندوق در این حوزه است. در همین زمینه با توجه به وجود شبکه‌ ایده یا به‌طور کلی بورس ایده در کشورهای پیشرفته صنعتی، به دنبال ایجاد بورس ایده در بازار سرمایه کشور هستیم.

در عصر اقتصاد دانش بنیان به‌واسطه سهولت مبادله دانش نسبت به مبادله کالا، فضای رقابتی در سطح جهان تشدید شده است. در این شرایط کشوری موفق خواهد بود که بتواند زنجیره تبدیل دانش به ثروت را موثرتر اجرا کند. یکی از بخش‌های این فرآیند و چرخه، ثبت اختراع است. ثبت اختراع ابزاری است که به دارنده دانش و تخصص خاص کمک می‌کند تا بتواند دانش خود را به راه‌حل فنی تبدیل و به جامعه عرضه نماید.

تبدیل اختراعات به مراحل عام برای بهره‌برداری جامعه تجاری‌سازی نام دارد که در صورت تحقق چنین موضوعی خلق ثروت رخ می‌دهد. اما اگر ایده به مرحله تجاری‌سازی نرسد، ماندن آن در حالت پتنت و عدم تجاری‌سازی نه تنها مثبت نخواهد بود بلکه پیامد منفی هم می‌تواند داشته باشد، به‌طوری که دیگران از دانش و فناوری شما اطلاع یافته و آن را مورد استفاده قرار داده و به نفع خود تجاری‌سازی می‌کنند. بنابراین چنانچه اختراع ثبت شده را تجاری‌سازی نکنیم در واقع هزینه‌ای صورت گرفته اما از آن محصولی بدست نیامده است. در حال حاضر در کشور ما اختراعات بسیاری که توسط محققان انجام و ثبت شده است متاسفانه راهی به تجاری‌سازی پیدا نمی‌کنند. البته مشکلات فراوانی در این مسیر قرار دارد که در راستای رفع آن باید اقدامات اساسی صورت گیرد.

این مساله چند علت دارد؛ برخی از این علت‌ها به مخترعان و فناوران بر‌می‌گردد. ظاهرا دانش و تخصص در اختیار کسی است که سرمایه ندارد، اما برای تجاری‌سازی‌ ایده تنها پول کفایت نمی‌کند، بلکه به مهارت‌های تجاری‌سازی و مدیریتی خاصی نیاز است. متاسفانه به‌واسطه این که زنجیره دانش و صنعت کشور با یکدیگر مرتبط نیست، کسانی که در حوزه دانش و فناوری کار می‌کنند دید مناسبی از فضای کسب وکار ندارند. حتی اگر پول هم در اختیار آنها قرار بگیرد نمی‌توانند ایده‌ها را به نحو مطلوب تجاری‌سازی کنند. مانع دوم به واسطه این که رابطه دانشگاه و صنعت و حوزه علمی و تجربی در کشور، رابطه منسجم و یکپارچه‌ای نیست و مخترعان توان و مهارت لازم برای تجاری‌سازی را ندارند لذا فعالان صنعتی باید متولی این کار شوند، اما متاسفانه افراد حاضر در صنعت نیز این بخش را بخوبی نمی‌شناسند و اطلاع مناسبی از قابلیت‌ها و ظرفیت بخش علمی کشور ندارند و حتی اگر شناخت داشته باشند اعتماد و اعتقاد لازم به توان و ظرفیت این بخش را ندارند. از سوی دیگر زیر‌ساخت بخش اقتصادی کشور به گونه‌ای است که ریسک در حوزه تولید بالاست، از این‌رو کسی که صاحب ثروت است به جای این که ثروت خود را در دانش فنی و تولید صنعتی آن سرمایه‌گذاری کند تمایل بیشتری دارد که در بخش‌های غیرتولیدی سرمایه‌گذاری کند و‌ ‌بخش‌های تجاری و خدماتی کشور به شدت رشد می‌کند، اما بخش‌های تولیدی مبتنی برفناوری ضعیف باقی می‌ماند. به عنوان مثال براساس متوسط نرخ جهانی اعلام شده در گزارشات تحقیقی، در حوزه سلامت و بخصوص دارو 8 سال زمان می‌برد که از تحقیقات به محصول برسیم. در صورتی که در یک سیکل تجاری ممکن است در 2 یا 3 ماه یکبار گردش پول رخ دهد. البته لازم به ذکر است که جایگاه این موضوع در اسناد بالادستی و میزان توجه سیاستگذاران و تصمیم‌گیران کلان کشور به اهمیت این مساله، نسبت به گذشته بهبود یافته است، به طوری که در سند چشم‌انداز 20 ساله تاکید خاص بر علم و فناوری شده و نقشه جامع علمی کشور به صورت مشخص جایگاه ایران را تعریف کرده است. به صورت مشخص در راهبردهای کلان نقشه جامع علمی کشور، بحث تجاری‌سازی مورد تاکید خاص قرار گرفته است. این امر نشان‌دهنده آن است که سیاستگذاران به‌درستی به نقش و اهمیت تجاری‌سازی پی برده‌اند، اما عملیاتی شدن این اسناد و به منصه ظهور رسیدن آن زمان‌بر است. ضمنا قابل ذکر است که دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی اخیرا نسبت به تدوین سند ملی تجاری‌سازی اهتمام ورزیده‌ و صندوق حمایت از پژوهشگران کشور در چارچوب معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور نقش فعالی در این زمینه برعهده گرفته است. به‌طور کلی می‌توان گفت سیاستگذاران ملی اهمیت چالش موجود را درک کرده‌ و برای حل آن اقداماتی را در نظر دارند، اما تنها به اتکای سیاستگذاران ملی این چالش حل نمی‌شود و نیازمند تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه، ارتقای سطح درک شرایط کسب و کار در بین پژوهشگران و فناوران، ارتقای مهارت‌های مدیریتی در این قشر و از سوی دیگر افزایش ریسک‌پذیری صنایع و سرمایه‌گذاران و ارتقای توان ورود به حوزه‌های دانش نوین هستیم.

نکته دیگر این که کشور از بعد شاخص‌های علمی در حال حاضر از وضعیت خوبی برخوردار است، به طوری که کشور ایران در تولید علم در بین کشورهای اسلامی رتبه دوم را دارد و از نظر رشد تولید علم، طی سالیان اخیر جایگاه بسیارخوبی در سطح جهان کسب کرده ‌، اما این رتبه در زمینه فناوری تحقق نیافته است. این امر نشان می‌دهد که جریان خروشان تولید علم در کشور راه افتاده اما نتوانسته در بخش کاربردی و صنعتی این جریان با قدرت ادامه یابد تا به ثروت تبدیل شود.

بله! نکته اساسی در این زمینه این است که جنس سرمایه‌گذاری در حوزه‌های دانش فناوری و بویژه محصولات «هایتک» با جنس سرمایه‌گذاری در حوزه‌های معمولی متفاوت است و به واسطه ماهیت پویا و ریسک نهفته در این بخش، ابزارها و نگرش سنتی سرمایه‌گذاری در این حوزه جواب نمی‌دهد، از این‌رو در ادبیات مالی جدید بحث‌ سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر (VC) مطرح شده است. سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر توسط یک شخص حقیقی یا حقوقی که درک و دانش لازم برای خلق ثروت از علم و فناوری را دارد انجام می‌گیرد. این شخص ریسک کوتاه مدت سرمایه‌گذاری در این حوزه را می‌پذیرد به امید این‌که به سود بیشتری در بلند مدت دست یابد. البته از نگاه مالی گفته می‌شود که رابطه منطقی بین ریسک و بازده وجود دارد، اگر ریسک معقولانه بالاتری پذیرفته شود بازده بیشتری به‌دست می‌آید. چنانچه درصدد ایجاد و توسعه اقتصاد دانش بنیان در کشور هستیم باید بخش سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر تقویت شود.

در حال حاضر سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر در کشور در مرحله طفولیت قراردارد و در حال شکل‌گیری است. صندوق حمایت از پژوهشگران در واقع خود چنین نقشی دارد، اما با توجه به این که صندوق یک نهاد دولتی است چنانچه ریسکی را بپذیرد مبتنی بر منابع دولت است، در حالی که سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر باید توسط بخش خصوصی و با قواعد کسب و کار انجام شود.

از این رو صندوق برای ایجاد یک ساختار چابک مبتنی بر منطق کسب و کار برای سرمایه‌گذاری و حمایت موثر از طرح‌های دانش بنیان، در نظر دارد یک شرکت سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر (VC) را تحت پوشش خود تاسیس کند.

البته تاکنون صندوق حمایت از پژوهشگران در حوزه کسب و کار مبتنی بر علم و دانش ، سرمایه گذاری می‌کرده است ، اما براساس رویکرد جدید و با نگاه سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر، صندوق مشارکت فعالتری در شکل‌گیری و مدیریت تجاری‌سازی طرح‌ها خواهد داشت.

با توجه به این‌که براساس قانون برنامه پنجم توسعه، تاسیس شرکت دولتی جدید ممنوع است مگر با مجوز مجلس و با عنایت به این که صندوق به صورت هیات امنایی اداره می‌شود و در چارچوب قوانین موجود اجازه تاسیس شرکت در حوزه علم و فناوری به دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی داده شده است، لذا در حال پیگیری مجوزهای قانونی هستیم تا شرکت VC با مالکیت صد در صدی برای صندوق را راه‌اندازی کنیم.

شرکت‌های دانش بنیان شرکت‌هایی هستند که موضوع فعالیت آنها علم و فناوری است. در قانون حمایت از شرکت‌های دانش بنیان تعریفی برای این شرکت‌ها ارائه شده است، اما به نظر من این تعریف هنوز دارای ابهام است و تعریف ملی ما از شرکت‌های دانش بنیان شفاف و مبتنی بر یک یا چند شاخص معین نیست. به صرف این که تعدادی اعضای هیات علمی دانشگاه شرکتی را تاسیس کنند، لزوما این، شرکت دانش بنیان نخواهد بود. ممکن است این افراد در چارچوب یک شرکت دانشگاهی به عرصه تجارت بپردازند. در کشورهای توسعه یافته برای بخش فناوری‌های پیشرفته «هایتک» شاخص‌های تعریفی مختلفی ارائه شده است که یکی از آنها نرخ تحقیق و توسعه است.

براساس این شاخص ، صنایعی ‌هایتک‌ محسوب می‌شوند که به‌طور متوسط بالای 5/8 درصد از هزینه‌های تولید سالانه خود را به فعالیت‌های تحقیق و توسعه تخصیص دهند. یعنی اگر کسب و کاری در این حوزه قصد پایدار ماندن ‌ دارد، باید بخش قابل‌توجهی از درآمد خود را صرف کسب دانش و توسعه فناوری کند.

این نوع فعالیت‌ها را می‌توان دانش بنیان نامید. اما متاسفانه به علت نبود آمار روشن از هزینه‌های تحقیق و توسعه در سطح کشور در بخش دولتی و خصوصی، نمی‌توانیم از این شاخص در تعریف شرکت‌های دانش بنیان در ایران استفاده کنیم.

به‌طور کلی می‌توان گفت شرکتی که موضوع فعالیتش تولید دانش یا فناوری است و یا شرکتی که فناوری‌های پیشرفته را برای تولید محصول و ارائه خدمت به جامعه به‌کار می‌گیرد، یک شرکت دانش‌بنیان محسوب می‌شود. به‌طور خلاصه اگر می‌خواهیم در زنجیره علم تا ثروت موفق باشیم باید شرکت‌های مبتنی بر علم و فناوری را توسعه دهیم. از سوی دیگر فارغ‌التحصیلان دانشگاهی باید به سمت ایجاد و توسعه کسب و کارهای مبتنی بر علم و فناوری در بخش خصوصی بروند، چرا که بخش دولتی ظرفیت به‌کارگیری آنها را در آینده نخواهد داشت.

امیر بامه / جام جم