اسب خزر در معرض انقراض قرار دارد

به گزارش مهر از رشت، اسب کاسپین ، اسبی کوتاه قد و زیبای ایرانی است که به خطه شمال و جنگل های حاشیه دریای خزر تعلق دارد و به عنوان یکی از نژادهای پایه در سطح بین‌المللی شناخته شده است و ذخیره ژنتیکی بسیار ارزشمندی محسوب می ‌شود.

تحقیقات علمی، کاسپین را به عنوان جد اسب اصیل خوزستان (عرب) و یکی از چهار جد اولیه اسب های امروزی معرفی می کند و بر خلوص ژنتیکی آن صحه گذاشته‌ است.

تعداد این نژاد در جهان هزار و300 راس و در ایران حدود هزار راس تخمین زده می شود و به عنوان یک نژاد در معرض خطر انقراض محسوب می شود.

این ذخیره ژنتیکی با ارزش، نژادی بسیار مناسب برای آموزش سوارکاری کودکان و نوجوانان بوده و قابلیت آموزش پذیری و هوش بسزایی دارد.

این نژاد اصیل و زیبا که امکان پرورش آن در استانهای شمالی ایران وجود دارد و اصولا زادگاه این اسب در شمال ایران است به خارج فرستاده می شود و در کشورهای استرالیا، انگلیس و آمریکا پرورش می یابد اما در استان گیلان که سرزمین و موطن اصلی خود اثری جدی از پرورش و مطالعات مرتبط با این حیوان مشاهده نمی شود.

اسب کاسپین از شاهکارهای خلقت و در آفرینش است، این حیوان با وجود قدی کوتاه یعنی 90 تا 120 سانتیمتر به یک اسب با تناسب بدنی کامل شباهت دارد که تا بدان روز در دنیا گزارش نشده بود.

«لوئیز فیروز» این اسب را که کشاورزان محلی با نام «مولکی» یا «پوزکی» به معنی پوزه کوچک می شناخت، اسبچه خزر نامید که البته در تحقیقات گسترده بعدی نام این حیوان به «اسب مینیاتوری دریای خزر» و در نهایت به «اسب خزر یا اسب کاسپین» تغییر یافت.

اکنون بعد از گذشت بیش از 40 سال این اسب که روز به روز به تقاضای جهانی آن افزوده می شود، بازار پررونقی در داخل ایران ندارد.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان گیلان در این باره گفت: براساس برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور، حفاظت از ذخایر ژنتیکی دام بومی موجود کشور در محیط های طبیعی (آشیانها) (حفاظت به روش in situ) باید صورت گیرد.

محمود بهمنی افزود: استان گیلان خاستگاه اصلی اسب کاسپین بوده و در حال حاضر تعداد 29 هزار راس اسب در آن وجود دارد که براساس مطالعات اولیه انجام شده از سوی معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان، تعداد 400 راس آن از نظر فنوتیپی شباهت های زیادی به اسب کاسپین دارند.

وی اضافه کرد: از سال گذشته به منظور توسعه تحقیقات کاربردی و استفاده بهینه از توانمندی های موجود در کشور در زمینه اسب کاسپین و در راستای دستیابی به اهداف عالیه برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور (اسب کاسپین)، که تاکید بر حفاظت از ذخایر ژنتیکی دام بومی موجود کشور در محیط های طبیعی (آشیان ها) (حفاظت به روش in situ) دارد، مقرر شد در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان تحقیقات در زمینه اسب کاسپین انجام شود.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان گفت: اهداف پرورش اسب کاسپین در این مرکز شامل ارتقای جایگاه علمی و اقتصادی استان در کشور، انجام تحقیقات کاربردی در خصوص اسب کاسپین و تولید دانش فنی، حفظ ذخایر ژنتیکی در معرض خطر اسب کاسپین در آشیان ها و خاستگاه آن (In situ)، مدیریت پرورش و افزایش راندمان تولید مثلی و کاربرد علوم بیوتکنولوژی در راستای توسعه این نژاد است.

وی همچنین اجرای پایان نامه‌ های فوق لیسانس و دکترا در گرایش اسب با همکاری دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، شناسایی بیماری های اسب، مطالعات اقتصادی اجتماعی در راستای بهبود و توسعه صنعت پرورش اسب، برنامه ریزی و توسعه صادرات اسب، آموزش و توسعه ورزش سوارکاری در استان، برگزاری همایش های علمی، جشنواره های اسب کاسپین در استان، برگزاری کارگاه های علمی و‌ آموزشی، برگزاری مسابقات سوارکاری، ارائه مقالات علمی، انتشار کتاب، ایجاد و توسعه فضای اکوتوریسم در استان گیلان را از دیگر اهداف پرورش این حیوان ارزشمند عنوان کرد.

بهمنی با اشاره به محورهای تحقیقاتی پرورش اسب در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان خاطر نشان کرد: شناسایی خصوصیات و توانمندی های اسب کاسپین، تغذیه اسب و معرفی منابع خوراک دام جدید، مدیریت پرورش و رفتارشناسی، ژنتیک و اصلاح نژاد، بیوتکنولوژی، تعیین ظرفیت ‌های ورزشی و فیزیولوژی این نژاد، تعیین فاکتورهای تولید مثلی و افزایش بهره‌ وری در راندمان تولید این نژاد و روش های بهینه تجاری سازی است.

اسب خزر زمانی در ایران قدیم (شمال ایران) و ترکمنستان به صورت بومی زیست می کرد و در تمام مقالات و کتابهای که در مورد پیدایش و تکامل اسب امروزی به نگارش در آمده است از آن به عنوان اسب های اولیه تیپ چهارم از آن یاد شده است.

تحقیقات به عمل آمده بر اساس آزمایشات انجام شده بر روی استخوان های به دست آمده در مناطق باستانی ایران و ترکمنستان و همچنین آنالیز ژنتیکی خون نژادهای مختلف اسب از سراسر دنیا نشان می دهد که اجداد عمده اسبان مشرق زمین از اسب های ترکمن و اسب خزر هستند.

این نظریه زمانی جنبه علمی به خود گرفت که دکتر «گاس کاتران» از دانشگاه کنتاکی آمریکا که همواره در زمینه تحقیقات ژنتیکی اسب و آنالیز DNA و مارکرهای ژنتیکی بر روی اسبهای ترکمن و خزر پیشقدم بوده است، بر اساس آزمایشات خود تائید کرد که این دو نژاد منشاء تمام اسب های شرقی هستند.

شواهدی وجود دارد که اسب خزر در ایران از چهار هزار سال قبل از میلاد پرورش داده می شد، شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان های تخت جمشید و مهرها و مجسمه های بر جا مانده از آثار تمدنهای باستانی همگی دال بر وجود اسب خزر از زمان های دور است.

اما پس از آن این نژاد منحصر به فرد مورد فراموشی قرار گرفت تا اینکه در سال های 44 -1343 یک خانم آمریکایی به نام لوئیز فیروز موفق به کشف مجدد آن شد و از آن هنگام با کشف مجدد آن پرورش و تکثیر آن نیز در داخل و خارج از کشور شروع شد.

اسبچه خزر باید به نام ایران ثبت جهانی شود

 رئیس هیئت اسب سواری استان گیلان در این رابطه گفت: در ثبت جهانی اسبچه خزر کشور باید تعجیل کرد چرا که بعد از مرگ خانم لوئیز فیروز در این امر مهم هیچ اقدامی صورت نگرفته به حدی که انگلستان به دنبال ثبت جهانی اسبچه خزر ایران به نام خود است.

هوشنگ افشار با بیان اینکه زادگاه و مأمن اولیه اسبچه خزر به عنوان نیای تمامی اسب های جهان در سواحل جنوبی دریای خزر و به ویژه استان گیلان است بر لزوم احیاء و معرفی آن تاکید کرد.

وی همچنین در خصوص نحوه تشخیص میزان خلوص نژادی اسبچه خزر خاطر نشان کرد: با این هدف DNA اسب از هر تار موی اسبچه استخراج می شود تا در کتاب انساب بین المللی درج شود، موضوعی که بعد از گذشت چهار سال از درگذشت خانم لوئیزفیروز اسمی از ایران در این کتاب ثبت نشده است.
 
رئیس هیئت اسب سواری گیلان یادآورشد: ثبت جهانی مالکیت معنوی و اصالت اسبچه خزر به نام ایران و کرانه های جنوبی دریای خزر به عنوان یک موضوع ملی حمایت و توجه بیش از پیش مسئولان ذیربط را طلب می کند.
 
اسب خزر همانطور که از نامش پیداست بومی منطقه خزر بوده و پراکندگی فعلی آن از بهشهر در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب دریای مازندران است.

این نژاد همانطور که اشاره شد، برای اولین بار از سوی «لوئیز فیروز» در سال 1343 و با انگیزه دستیابی به اسبان مناسب برای آموزش سوارکاری و سواری آزاد به کودکان و نوجوانان در اطراف شهرستان آمل و به شکل تصادفی شناسایی شد.

در سال 1344 اولین گله از این نژاد با گردآوری پنج راس از آنها در نزدیکی تهران تشکیل و با افزایش تعداد آنها در سالهای بعد اولین کتاب انساب آنها برای نظارت، ثبت اطلاعات شجره ای و حفاظت از خطوط نژادی آن ترتیب داده شد.

تا سال 1358 تعداد 109 راس اسب خزر در کتاب انساب ثبت شده بود که 22 راس از آنها به خارج صادر شده بود، در سال 1373 تعداد 33 راس از این اسبان توسط وزارت جهاد سازندگی وقت از «لوئیز فیروز» خریداری شد و در مرکز تحقیقات کشاورزی تهران (ایستگاه خجیر) مورد نگهداری و پرورش قرار گرفت.

این ایستگاه ضمن پرورش و تکثیر این نژاد، اقدام به توزیع تولیدات خود در قالب فروش، امانت و هدیه به مراکز دولتی نیمه دولتی و خصوصی کرد تا ضمن کاهش هزینه های نگهداری و خطرات شیوع امراض واگیر گامی برای ترویج فرهنگ نگهداری و پرورش این نژاد منحصر به فرد در بین مردم به ویژه  اسبداران برداشته شود.

گرچه با گذشت حدود چهار دهه از شناسایی آن هنوز در داخل کشور بسیاری این اسب را نمی شناسند اما در خارج از کشور جایگاه ویژه ای در عرصه جهانی پیدا کرده و در حال حاضر تقاضای فراوانی برای خرید این اسبان وجود دارد.

در سال 1345 با ورود اولین اسب خزر به ویرجینیای آمریکا حرکت این نژاد در قرن اخیر به سایر نقاط جهان آغاز شد، در سال 49 تعداد چهار راس به برمودا و در سال 50 دو راس به ولیعهد انگلستان اهداء شد که از طریق مجارستان به انگلستان انتقال یافت.

در طی سال های 54 -1351 تعداد بیشتری از این نژاد به آمریکا و انگلیس صادر شد و در سال 1355 به استرالیا نیز صادر شد، در سال 1357 اولین محموله اسب خزر به نیوزیلند رفت و آخرین مرحله صادرات آن در سال 1372 بود که تعداد هفت راس از طریق روسیه به انگلستان صادر شد و در سال 1373 دو راس اسب خزر وارد خاک بلژیک شد.

در سال 1374 یک رمه بزرگ آن از انگلستان به آمریکا صادر شد و به دنبال آن سیل واردات آن از استرالیا و نیوزیلند به آمریکا آغاز شد، در سال 1373 انگلستان اقدام به صادرات اسبان خزر تولیدی خود به سوئد، نروژ، کانادا، ژاپن، اردن، مصر و... کرده است.

هم اکنون در کشورهای انگلستان، استرالیای جنوبی، استرالیای غربی، نیوزیلند، آمریکا و سایر کشورها انجمن های کاسپین فعال هستند.

انجمن ها و مراکز ثبت اسب خزر در دنیا شامل انجمن اسب خزر (انگلستان)، انجمن نژاد خزر (انگلستان)، ثبت اسب خزر ایران، انجمن اسب خزر استرالیا، انجمن حفاظت از اسب خزر استرالیای غربی، ثبت اسب خزر نیوزیلند، انجمن اسب خزر آمریکا، انجمن اسب خزر امریکای شمالی (آمریکا)، انجمن اسب خزر نروژ، اتحادیه اسب خزر سوئد است.

تعداد اسبان خزر ثبت شده در انجمن اسب خزر تا سال 2008، هزار و 669 راس، تعداد اضافه شده در سال 2009، 200 راس است.

تعداد مزارع پرورش اسب خزری در کشورهای مختلف شامل ایران (هشت) ، آمریکا (16) ، انگلستان (12) ، هلند (چهار) ، سوئد (چهار) ، کانادا (دو) ، استرالیا (سه) و نروژ (دو) است.

در داخل کشور نیز مرکز تحقیقات کشاورزی تهران با حدود 100 راس اسب خزر که 55 راس آن در ایستگاه خجیر نگهداری می شود و بقیه در استانهای مختلف (کرمان، سمنان، آذربایجان، سیستان و بلوچستان، یزد و ...) و همچنین هفت مجموعه خصوصی در استانهای تهران و گیلان و همچنین در بعضی از باشگاه ها با داشتن یک یا دو راس اسب خزر در زمره پرورش دهندگان این نژاد ایرانی هستند.

با توجه به تاریخچه پرورش اسب در ایران ممکن است تصور شود که با رشد تکنولوژی امروزه اسب نمی تواند نقش مفیدی در بخش دامپروری کشور داشته باشد و وجود انواع خودرو و تجهیزات کشاورزی موجب بی نیازی از اسب می شود.

نقش موثر اسب در توسعه ملی

 اگر مسئولان واقع بینانه برخورد کنند اسب می تواند در توسعه ملی نقش بسزایی داشته باشد، استفاده از این حیوان در مواردی چون امنیت ملی، کشاورزی، حمل و نقل عشایر، تربیت بدنی و تفریحات سالم و کسب مقام در مسابقات جهانی، کسب درآمد، توسعه تحقیقات ملی، اشتغال زایی و بالاخره به عنوان صادرات غیر نفتی و ارز آوری این نقش بارزتر می کند و اینها همه مشروط بر این است که به اسب نگاهی نو باید داشته  و شخصیتی مستقل برای آن قائل شد.

اگر چه اسب دامی نیست که بتواند برای بشریت منشاء پروتئین یا مواد لبنی باشد ولی می تواند در عرصه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی را ایفاء کند که در مورد هیچ دامی صادق نیست، وقتی ممکن است قیمت یک اسب به میلیونها دلار برسد، کدام دام می تواند با آن قابل قیاس باشد؟

گذشته از این موارد، ایران با داشتن نژادهای اصیل و شناخته شده مانند اسب ترکمن، اسب کرد، اسب اصیل (عرب)، اسب خزر و سایر گونه ها بعنوان یکی از منابع ژنتیکی بحساب می آید که متاسفانه در اثر کم توجهی و عدم کنترل واردات نژادهای خارجی به این منبع غنی ژنتیکی خسارت عظیمی وارد شده تا جائیکه بسیاری از اسبان کشور را دوخون کرده و از درجه خلوص نژادی آنها کاسته است. رفع این کاستی ها میسر نمی شود مگر اینکه به امر تحقیقات و پژوهش اسب بطور جدی پرداخته شود.

در بین نژادهای ایرانی بیشترین تحقیق بر روی اسب خزر صورت گرفته که باعث معروفیت این نژاد در جهان شده است و مورد اقبال جامعه جهانی طالب اسب خزر قرار گیرد.

این در حالی است که در بین سایر نژادها ممکن است اسب های با ویژگی های برتر داشته باشیم که به مراتب با ارزش تر از اسب خزر باشند اما متاسفانه به دلیل عدم توجه در حال انقراض و نابودی هستند.

بر خلاف نظر عده ای که کم بودن جمعیت اسب در کشور را بعنوان یک توجیه و دلیل کافی در بی توجهی نسبت به این حیوان با ارزش اقتصادی می دانند، باید گفت که با بررسی سایر کشورها که در زمینه پرورش اسب به پیشرفت های قابل توجهی رسیده اند، مشاهده می شود که تعداد اسبان آنها خیلی کمتر از اسبهای موجود در ایران بوده است که نمونه آنرا می توان در مورد اسب خزر مثال زد.

در حدود 20 سال پیش چند راس از این اسب ها از ایران وارد دیگر کشورها شد و هم اکنون در حدود 700 راس اسب خزر در دیگر کشورها وجود دارد که با قیمت های گزافی معامله می شود.

از 700 راس اسب خزر شناخته شده و شناسنامه دار ثبت شده موجود در جهان تنها از 12 راس اسب خزر بوجود آمده است.بنابراین حتی اگر یک جفت اسب داشته باشیم چنانچه دارای مزیت نسبی باشند باید بعنوان یک واحد تولیدی مورد حمایت و بهره برداری قرار گیرد.

شرط لازم برای موفقیت در چنین برنامه های نخست  برنامه ریزی مناسب و روشن شدن استراتژی کوتاه مدت و بلند مدت و دیگر اینکه  حمایت زمان بندی شده است. حفظ و نگهداری و ازدیاد آنها تلاش بی وقفه ای را می طلبد و باید پابپای تحقیقات به تربیت نیروی انسانی متخصص در این زمینه نیز همت گمارده شود.

هم اکنون سالانه حدود 100 نفر از مراکز آموزش عالی در رشته پرورش اسب فارغ التحصیل می شوند که نشانه روشن بودن اهمیت صنعت اسب داری در زمان تاسیس این مراکز در کشور بوده است ولی آیا در رابطه با اشتغال این افراد تحصیلکرده برنامه ریزی های لازم صورت گرفته است یا خیر؟

آیا به اندازه اهمیت اقتصادی این حیوان در ارز آوری، سود آوری، اشتغال و تفریح، سرمایه گذاری شده است؟ تعیین استراتژی بلند مدت صنعت اسب از واجبات است و در چارچوب استراتژی بلند مدت و برنامه های کلان کشور، برنامه های میان مدت و کوتاه مدت هم تعریف خواهد شد و جایگاه خود را پیدا خواهند کرد.

برای اینکه بتوان در زمینه اسب عظمت و افتخارات گذشته را بازیافت به دلایلی همچون وجود ریشه اصلی اسبان جهان در کشور، وجود بازارهای بسیار مناسب جهانی، اشتغالزا بودن صنعت اسب داری، مقایسه ارزش یک راس اسب با سایر دامها، وجود شرایط مناسب آب و هوایی در کشور، وجود مراتع مناسب برای نگهداری اسب در اقصی نقاط کشور، نیاز به ورود به سایر رشته های دامپروری، نیاز اجتماعی به تفریحات سالم، سرمایه گذاری وسیع در این رشته در کشور، دیرینه تاریخی مردم ایران در زمینه تربیت اسبان چابک و چالاک و نیاز به منابع درآمدی متنوع برای دامداران و کشاورزان تحقیقات اسب را باید جدی گرفت.