کاهش تراز ‌آب خزر رهآورد گرمای کم‌سابقه

تغییر شکل سواحل، شکل‌گیری محیط‌های آبی جدید و جابه‌جایی زیستگاه آبزیان از مهم‌ترین پیامدهای نوسان تراز آب خزر محسوب می‌شوند که دکتر علیزاده در گفتگو با ما به آنها اشاره داشت. دلایل نوسان تراز در دریای خزر و اثرات آن از دیگر موضوعات این گفتگو بودند که در پی می‌آید.

به طور کلی چه دلایلی سبب نوسان تراز آب دریای خزر می‌شود؟

ساخت سدهای متعدد روی رودخانه‌های بزرگ ورودی به خزر سبب افزایش مصرف آب برای کشاورزی و افزایش تبخیر سطحی از دریاچه سدها شده است. اهمیت سدهای ساخته شده روی ولگا به تنهایی به مراتب بیشتر از همه دیگر سدهای ساخته شده روی رودخانه‌های ورودی به خزر است. مصرف آب در حوضه آبریز ولگا سبب کاهش تراز آب دریای خزر به اندازه 12 سانتی‌متر می‌گردد.

حجم مفید سدهای ساخته شده روی ولگا اکنون حدود 78 کیلومترمکعب است. اگر حجم سدهای دیگر بر رودخانه‌های اصلی (ازجمله اورال، ترک، سولاک، کورا و سفیدرود)‌ 22 کیلومترمکعب فرض کنیم، مجموعا حجم مفید سدهای حوضه آبریز خزر 100 کیلومترمکعب می‌شود.

از سال 58 تا 73 حدود 1000 کیلومترمکعب آب اضافه سبب افزایش تراز آب خزر به مقدار 3/2 متر شده است. حجم آب اضافه حدود 10 برابر حجم مفید سدهای واقع شده در حوضه آبریز خزر (شامل سدهای ولگا، ترک، سولاک، کورا و سفیدرود)‌ است. بنابراین سدها نمی‌توانند تراز آب خزر را کنترل کنند. گرچه با ساخت این سدها و مصرف آب، تراز آب خزر تا حدودی کنترل می‌شود، یعنی اگر این سدها نبود تراز آب خزر باید بالاتر می‌رفت.

دریای خزر از طریق رود ولگا و سپس کانال ولگا ـ دن به دریای سیاه و از طریق کانالی دیگر در شمال غرب ولگا به دریای بالتیک وصل می‌شود. این کانال‌ها با دریچه‌های تعبیه شده در آنها تنها برای کشتیرانی است و عملا انتقال آب از دریای سیاه و دریای بالتیک به خزر نمی‌تواند انجام شود. در واقع ایجاد دریچه‌ها و حوضچه‌ها برای جبران اختلاف ارتفاع دو سوی کانال است که کشتی‌ها امکان عبور داشته باشند. تاریخچه ساخت کانال ولگا ـ بالتیک به زمان پطر کبیر برمی‌گردد. در سال 1703 میلادی برای تامین سریع‌تر مواد غذایی پایتخت روسیه (شهر سن‌پترزبورگ)‌ کانالی بین ولگا و این شهر حفر شد.

از این طریق غلات، نمک و مواد معدنی از بخش‌های جنوبی به پایتخت روسیه حمل می‌شد. در سال 1846 میلادی، نخستین کشتی بخار از هلند وارد ولگا شد و از اواخر سده‌ نوزدهم از آبراه ولگا برای انتقال نفت آذربایجان به بازارهای جهانی استفاده شد.

اکنون گرمای کم‌سابقه در حوضه آبریز خزر در ولگا حکمفرماست. هوای آفتابی، کم‌باران و خشک در حوضه آبریز ولگا سبب کاهش آبدهی این رودخانه می‌گردد. گرما و خشکی هوا در دیگر بخش‌های خزر نیز گسترش یافته است. بنابراین می‌تواند سبب افزایش تبخیر در دریای خزر گردد. از این رو در صورتی که چنین روندی ادامه یابد در سال آینده امکان کاهش تراز آب خزر وجود خواهد داشت.

اثرات کاهش تراز آب خزر برای اکوسیستم دریا و مرداب‌های ساحلی متفاوت خواهد بود. با کاهش تراز آب خزر حجم و گستره مرداب‌ها و خلیج‌ها کاهش چشمگیری می‌یابد. از این‌رو محدوده محیط زیست آبزیان و پرندگان مهاجر بشدت کاهش خواهد یافت، اما در داخل دریا فرآیند به گونه‌ای دیگر است. کاهش تراز آب دریا عملا توسط کاهش آبدهی ولگا به وجود می‌آید. کاهش آبدهی ولگا سبب افزایش شوری آب خزر شمالی می‌شود. بنابراین در هنگام زمستان که آب خزر شمالی یخ می‌بندد، مقدار نمک آزاد شده از یخ به آب خزر (در مرز خزر شمالی و میانی)‌ افزایش می‌یابد.

افزایش نمک در آب خزر شمالی با سرمای زمستانی سبب فرورانش آب به اعماق بیشتر خزر می‌گردد. این پدیده باعث افزایش سرعت چرخه آب خزر می‌شود که از دهه 30 ‌میلادی شناخته شده بود.

افزایش سرعت چرخه آب سبب افزایش سرعت توزیع اکسیژن محلول و مواد مغذی در آب خزر می‌شود. این پدیده سبب می‌شود که شرایط برای آبزیان داخل دریا بهتر شود و تولیدات زیستی در سال‌های بعد افزایش یابد،‌ اما کاهش تراز آب خزر تاثیرات دیگری نیز در ساحل بر جای می‌گذارد. با کاهش تراز آب خزر میزان عمق آب در بنادر کاهش می‌یابد.

این موضوع در بندرهای شمالی خزر بسیار جدی است و در صورتی که تراز آب خزر به شرایط سال 58 برگردد، باید تمهیدات مهندسی برای تثبیت عمق پیش‌بینی شود.

در زمان افزایش سریع‌ تراز آب خزر، دیوارهای ساحلی در برخی مناطق خزر برای تثبیت ساحل احداث شد. در عین حال در برخی مناطق ساحلی بویژه در شرق گیلان و غرب مازندران ساختمان‌های بسیار دچار آب گرفتگی شدند، با کاهش تراز آب خزر، ساحل ماسه‌‌ای در جایی که اکنون با آب پوشیده شده، گسترش خواهد یافت، اما همزمان چهره نازیبای دیوارهای ساحلی و سازه‌های مخروبه در ساحل زیبای خزر نمایان خواهد شد که همچون سدی بین آب خزر و ساحل آن گسترانیده می‌شوند.

نوسان تراز آب خزر در طول زمان

دریای خزر در گذشته در مجموعه اقیانوس پاراتیتس قرار می‌گرفت که اکنون دریای مدیترانه، دریای سیاه،‌ دریای آزوف و دریای خزر از باقیمانده‌های آن هستند، اما در طول تاریخ با فعالیت‌های کوه‌زایی در منطقه و در نهایت پس از جدا شدن از دریای سیاه، حوضه گسترده خزر محدود شد و از آن به بعد تراز آب خزر چرخه‌های متعدد پیشروی و پسروی را پشت سر گذاشت.

بررسی تراز آب دریای خزر براساس نوشته‌ها و آثار باستانی (همچون دیوار در بند که در زمان ساسانیان در مرز شمال باختری ایران بنا شده بود)‌ هم نوسان متعددی را نشان می‌دهند به طوری که در آغاز شکل‌گیری تمدن‌های انسانی (حدود 10 هزار سال پیش)‌ تراز آب حدود 50ـ متر بود و پس از آن تراز آب بالا آمد و تا 14ـ متر نیز رسید (حدود 2 هزار سال پیش).‌ در 150 سال گذشته دامنه نوسان ‌تراز آب خزر حدود 3 متر بود. اکنون بیش از 30 سال است که تراز آب خزر در چرخه پیشروی قرار دارد، اما شاید زمان آن رسیده باشد که آماده تجربه پسروی‌ تراز آب خزر هم باشیم.