طنز یا کمدی؟ مساله این است

با همه اینها با نگاهی به سریال‌های کمدی که در حال پخش هستند یا مثلا در نوروز امسال از شبکه‌های مختلف تلویزیون به نمایش درآمدند و با نگاه به آمار تقریبی و میزان انعکاس آنها در میان مردم، می‌توان به این نتیجه رسید که مخاطبان آثار طنز و کمدی واقعا توقع خندیدن از این آثار را دارند و اصلا به تماشای این‌گونه سریال ها می‌نشینند تا بخشی از وقت را حتی اگر شده برای لحظاتی با شادی سپری کنند. مخاطبان آثار کمدی با این توقع خندیدن، به دیدن چنین آثاری می‌نشینند؛ بنابراین می‌توان گفت پاسخ به توقع خندیدن، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که سازندگان آثار طنز با آن روبه‌رو هستند. در واقع نمی‌توان این توقع را در بیننده از بین برد؛ چون او سال‌هاست با این ذهنیت و تعریف، آثار طنز را تماشا می‌کند؛ البته تعریف طنز و کمدی هم با تعریف خندیدن در یک راستاست، بنابراین توقع خندیدن توقع بی‌جایی نیست. حال اگر کارگردانی نتواند این توقع را برآورده کند، تقصیر مخاطب نخواهد بود.

برخی کارگردانان اما راه جواب دادن به این برآورده نشدن توقع را یاد گرفته‌اند؛ مثلا آنها می‌گویند ما نمی‌خواهیم با اثرمان، بیننده را به قهقهه واداریم. همین که او لبخندی هم بزند، برای ما کافی است؛ اما در پاسخ به این گروه می‌توان گفت شما در طول کارتان باید بر لب بیننده، لبخند بنشانید و گاهی او را به قهقه وادار کنید. لبخند پس‌زمینه اصلی کار شما باید باشد، نه نقطه عطف آن. مهران مدیری تاکنون در همه آثارش ثابت کرده است به این اصل وفادار است؛ لبخند دائمی و گاهی قهقهه. سامان مقدم هم با ساخت سریال «شمس‌العماره» نشان داد که با این اصل، میانه خوبی دارد. سیروس مقدم هم با ساخت سریال «چاردیواری» وفاداری خود را به این نوع ساختار نشان داد و به یکی از موفق‌ترین کارگردانان نوروزی تلویزیون تبدیل شد.

اما کارگردانانی مانند سعید آقاخانی با ساخت سریال «زن‌بابا» نشان دادند که تلاش می‌کنند توقع مخاطب برای یک خنده جانانه را در طول سریال مهیا کنند. این روش هم می‌تواند در موفقیت یک سریال کمدی موثر باشد؛ البته همه این کارگردانان می‌دانند که در راه خنداندن مخاطب نباید به ورطه لودگی بیفتند. آنها بعد از سال‌ها تجربه‌اندوزی ساخت سریال کمدی در تلویزیون می‌دانند که رسانه ملی از نمایش آثار لوده و سبک پرهیز می‌کند. شاید هم ترس از همین حذف شدن است که برخی کارگردانان را دست به عصا کرده است. آنها از ترس نیفتادن در چاه لودگی، اثری که قرار است طنز باشد را به اثری درام تبدیل می‌کنند که بیننده باید دقایق طولانی را پای تلویزیون بگذراند تا از بین پلان‌های طولانی بتواند تنها یک پلان را پیدا کند و به آن لبخند بزند؛ اما شاید بهتر باشد کارگردانانی که می‌ترسند اثرشان برای خنداندن به اثری لوده و کم‌مایه تبدیل شود، اصلا وارد حوزه طنازی نشوند. کارگردانی که کارش را بلد است، می‌داند چگونه می‌تواند با ایجاد چند موقعیت طنز موفق شود تا توقع بیننده را برآورده کند و مرز درام و کمدی را قاطی نکند.

امیرعباس پیام، نویسنده فیلمنامه سریال «باغ شیشه‌ای» که در حال پخش از شبکه 2 سیماست با تایید این گفته‌ها، باور دارد کارگردانانی که نمی‌توانند مخاطب را با اثرشان بخندانند، بهتر است ژانر دیگری را برای کارگردانی انتخاب کنند.

پیام در پاسخ به این سوال که آیا ترس از ورود به لودگی باعث محتاط شدن برخی کارگردانان شده است یا خیر، می گوید: کارگردان کاربلد به لودگی نمی‌افتد.

وی افزود: البته نباید بازیگر‌سالاری را در ضعف سریال‌های کمدی نادیده گرفت. پیام در توضیح این نکته گفت: برخی کارگردانان، بازیگری را برای یک کار کمدی انتخاب می‌کنند که اصلا توانایی بازی در نقش‌های کمیک را ندارد. این بازیگر چون با شیوه‌های مختلف بازی و خنداندن آشنا نیست، فقط می‌تواند یک تیپ از خود ارائه کند و مخاطب را فقط به روش خودش بخنداند. این روش، بسیاری از اوقات به لودگی می‌افتد و برخی از این گروه از بازیگران نمی‌توانند مخاطب را بخندانند، به همین دلیل کار در جذب مخاطب شکست می‌خورد.

پیام معتقد است تلویزیون ایران بعد از سپری کردن آزمون و خطا در زمینه ساخت آثار کمیک و وارد شدن نویسنده‌های جوان به حیطه فیلمنامه‌نویسی، دیگر ضعف فیلمنامه و ایده و طرح ندارد. اکنون ژانر کمدی با معضلی به نام کارگردان‌سالاری روبه‌روست. کارگردانانی که بدون نظر نویسنده، فیلمنامه را بازنویسی می‌کنند و گاهی برای طولانی‌تر شدن قسمت‌های سریال، سکانس‌های آن را بیخودی طولانی می‌کنند و اصلا به این قضیه توجه نمی‌کنند. زمانی که سکانس بیخودی طولانی و دیالوگ‌های بیهوده به آن اضافه شود، موقعیت‌های کمیک و دیالوگ‌های کمدی از بین می‌روند و چنین می‌شود که سریالی که قرار بوده کمدی باشد، مخاطب را نمی‌خنداند.

وی در خاتمه گفت: وقتی کارگردانی نتواند مخاطب را بخنداند، برای توجیه ناکارآمدی خود می‌گوید: من از ابتدا قصد نداشتم مخاطب را بخندانم! و عجیب‌تر این‌که می‌گوید: نباید مخاطب را با هر ترفندی خنداند. در این مواقع باید به این گونه کارگردانان گفت: برای ادامه کار خود به سراغ ژانر کمدی نیایید!

علیرضا خمسه، یکی از کمدین‌های باسابقه سینما و تلویزیون است؛ بازیگری که کاملا با اصول بازیگری در ژانر کمدی آشناست و گونه‌های مختلف این ژانر را می‌شناسد. خمسه در دهه 60 کنار اکبر عبدی در اکثر فیلم‌های کمدی بازی می‌کرد. پرکاری این دو بازیگر ادامه داشت تا کمدی‌های شبانه به تلویزیون راه پیدا کردند و با خود، بازیگران کمدی را معرفی کردند که بازی خاص خود را داشتند. بازی‌ای که چندان با سبک و سیاق بازیگران کلاسیک همخوانی نداشت. ظهور این گروه از بازیگران باعث شد تا بازیگران کمدی کلاسیک مثل خمسه، عبدی و تا حدودی حمید جبلی در سایه قرار بگیرند، چون طنزهای شبانه تلویزیون خیلی زود سینمای ایران را هم تحت تاثیر قرار داد و فیلم‌های کمدی آن را به سمت نوعی خاص از کمدی برد که به گفته علیرضا خمسه فقط می‌توان آن را «ژانر هندی» نامید.

خمسه دراین‌باره به خبرنگار «جام‌جم» گفت: سینمای هند ژانر خاص خود را دارد. در این سینما در یک فیلم می‌توان، هم ردپای ملودرام را دید و هم کمدی و تراژدی را. ژانر هندی خیلی زود بین فیلمسازان ایرانی، ترکی و عرب طرفداران زیادی پیدا کرد.

خمسه در ادامه افزود: اگر اکنون شما مثلا فیلم یا سریال ایرانی می‌بینید که ملغمه‌ای از چند گونه سینمایی است، به این دلیل است که کارگردانان ایرانی به ژانر هندی علاقه‌مند هستند. اگر کارگردانی ابتدا اعلام می‌کند که اثرش کمدی است، اما بعد در این اثر نشانه‌هایی از ملودرام هم دیده می‌شود، دیگر وی نمی‌تواند ادعا کند که کمدی‌کار است. او باید از همان ابتدا بگوید هندی‌کارم.

خمسه هم بر این باور است که وظیفه یک اثر کمدی، خنداندن است. او می‌گوید: کمدی چهل پنجاه نوع گونه مختلف دارد که هر کارگردان، بنا به توانایی و سلیقه خود می‌تواند یکی از گونه‌های کمدی را انتخاب کند؛ اما در گونه‌ای که او انتخاب می‌کند، باید سادگی در مضمون، انتخاب درست شخصیت‌ها و بازیگران، پیام فلسفی، اجتماعی، سیاسی یا خانوادگی و پایان خوش حتما وجود داشته باشد.

خمسه با اشاره به این نکته که ساخت یک اثر کمدی از یک اثر ملودرام سخت‌تر است، می‌گوید: کارگردان و نویسنده کمدی باید توانمندی‌های ویژه‌ای داشته باشند و البته این جرات را هم داشته باشند که وقتی کارشان ضعیف شد و مردم به آن نخندیدند، در پاسخ به این ضعف نگویند که ما از همان ابتدا تصمیم داشتیم کاری بسازیم که مخاطب را به فکر وادارد و فقط گاهی او را بخنداند. کمدی در ابتدا باید بخنداند و بعد پیام خود را منتقل کند.

خمسه در ادامه می‌افزاید: حتی در کمدی‌های اشک‌آور که گاهی مخاطب را به گریه وامی‌دارد، در انتها جایی که قرار است پایان خوش خود را روایت کند، بیننده را بشدت به خنده وامی‌دارد.

خمسه با تاکید بر این نکته که کمدی باید مخاطب را بخنداند، یادآور می‌شود یکی از مشکلاتی که آثار کمدی ایران را ضعیف می‌کند، این است که مدتی است واژه و کاربردهای مقوله طنز از ادبیات به آثار نمایش ما راه پیدا کرده است. در سینما، تئاتر و تلویزیون کمدی داریم؛ اما طنز نداریم. نباید به آثار کمدی ـ نمایشی، لقب طنز داد. طنز مختص ادبیات است. طنز ادبی می‌تواند نخنداند؛ اما در هنرهای نمایشی ،کمدی وجود دارد که باید حتما بخنداند.

خمسه در پاسخ به این سوال که آیا یک لبخند در طول مثلا یک قسمت 45 دقیقه‌ای از یک سریال کافی است یا یک اثر کمدی باید مرتب بیننده خود را به خنده بیندازد، می‌گوید: واقعیت این است که خنداندن مردم ایران سخت است، چون ما ملتی هستیم که مدام به مسائل جدی نگاه می‌کنیم؛ اما وقتی کسی مدعی کمدی‌سازی می‌شود، باید توانایی خنداندن هم داشته باشد. این درست است که برخی سخت می‌خندند و خنداندن برخی دیگر آسان است، اما کمدی‌کار باید بتواند برخی را بشدت و برخی را کمتر بخنداند؛ اما نباید ماهیت کمدی که همان خنداندن است، در سایه مسائل دیگر قرار گیرد و وقتی کارگردانی از پس خنداندن مخاطب برنیامد، بگوید خنداندن ایرانیان سخت است!

خمسه در پایان گفت: برخی کمدی‌ها در لابه‌لای خنداندن مخاطب، پیام خود را نیز منتقل می‌کنند و برخی از آنها که کمدی‌های بدون تفکر هستند، اصلا به پیام فکر نمی‌کنند و هدف خود را خنداندن مخاطب به هر طریق تعریف می‌کنند که این نوع از کمدی هم سبک و سیاق خود را دارد و سازنده آن باید یک فرد باتجربه باشد که گونه‌های مختلف کمدی را می‌شناسد.

طاهره آشیانی/ گروه رادیو ‌و ‌‌تلویزیون