تر‌و‌خشک را با هم نسوزانیم

از چند سال پیش شهرداری تهران در این حوزه پیشقدم شد و اقداماتی مقطعی نیز در چند شهر بزرگ کشور از جمله اصفهان صورت گرفت. با این حال شهرداری به عنوان متولی اصلی جمع‌آوری، تفکیک و بازیافت زباله بتدریج فرهنگسازی و تسهیل راهکارهای تفکیک در مبدا‡ و بازتولید اصولی انواع مواد را در پیش گرفته و مدیران شهری به موفقیت‌های این حوزه در بلندمدت چشم دوخته‌اند. از سوی دیگر بازیافت زباله در جوامع در حال توسعه اهمیتی دوچندان و حیاتی دارد؛ چراکه در این کشورها به دلایل فنی، اقتصادی و تکنولوژیکی میزان تولید زباله بالاست و پراکندن انواع پسماند یا دفع غیربهداشتی آن آلودگی‌های مستقیم و آثاری زیانبار برای زیست‌بوم رو به گسترش انسانی در پی دارد. موضوعی که ضرورت تلاش‌ها برای ارتقای رفتارها و فرهنگسازی توام با پیشرفت فناوری بازیافت را برای جامعه شهری ایرانی پررنگ‌تر جلوه می‌دهد. نوشتاری که در ادامه می‌خوانید به بررسی وضعیت بازیافت اصولی در شهر تهران و فرصت‌ها و نارسایی‌‌‌های پیش‌روی این حوزه اختصاص دارد.

منافع نهفته در بازیافت

گام اول برای بازیافت زباله با مشخص شدن میزان و نوع پسماند شروع می‌شود. در حقیقت باید سنجش اقتصادی کارآمد و به روزی صورت گیرد که متوجه شویم بازیافت زباله یک شهر یا کشور چه اندازه سود حاصل می‌کند و به اصطلاح گردش مالی این کار چقدر است.

در تهران روزانه حدود 7 هزار تن زباله تولید می‌شود که یک‌پنجم کل زباله تولیدی کشور است. بنا به نتایج یک تحقیق 65 درصد زباله‌ تر، 28 درصد خشک و 7 درصد باقیمانده آن از نوع ضایعات بیمارستانی، درمانی، آزمایشگاهی و ... هستند که باید به صورت بهداشتی دفع و دفن شوند. انواع زباله تر پسماند گیاهان، گل و لای آب‌ها، پسماند مواد غذایی را شامل می‌شود که در این میان بخش بزرگ زباله شهری یعنی پسماند غذایی بسهولت از طریق واکنش‌های شیمیایی قابل تبدیل به کود کمپوست است. پسماند خشک یعنی بخش باارزش زباله نیز مواد پلاستیکی، پت (بطری‌های نوشابه، ظروف یکبار مصرف و ...)، مواد ساختمانی، فلزات، کاغذ و مقوا، شیشه و ... را در بر می‌گیرد. کارشناسان شهرداری در حوزه بازیافت تخمین می‌زنند در صورت تفکیک کامل زباله تهران، سالانه حدود 93 هزار تن پلاستیک، 231‌تن شیشه، 61 هزار تن کاغذ و مقوا و 25 هزار تن انواع فلزات به دست می‌آید. میزان صرفه‌جویی اقتصادی از این رهگذر با آمار و ارقام کلانی پیوند خورده است که به تنهایی می‌تواند بازیافت را به یک اولویت اساسی در مناسبات شهری تهران تبدیل کند. هزینه بازتولید اقلام بازیافتی حدود 10 تا 30 درصد مبلغی است که باید برای استحصال آنها از منابع اولیه و طبیعی پرداخت و این صرفه‌جویی علاوه بر تاثیر کلان اقتصادی می‌تواند به درآمدزایی مبتنی بر سود کلان در حوزه شهری و مصرف آن در ارائه خدمات به شهروندان منجر شود. بر این اساس، بازیافت علاوه بر نجات طبیعت و زیست بوم شهری و حومه به مرغوبیت و زیبایی شهرها منجر می‌شود و اولین بهره‌وران آن خود شهروندان هستند. بازیافت هر یک از اقلام زباله، منافع اقتصادی و زیست محیطی بسیاری دارد، برای مثال می‌توان به بازیافت اقلام کاغذی اشاره کرد. بازتولید کاغذ به دلیل جلوگیری از گسترش تخریب جنگل‌ها و قطع درختان اهمیتی دوچندان دارد و طبق برآورد با تفکیک و بازیافت هر تن کاغذ از قطع 17 اصله درخت تنومند جلوگیری می‌شود. علاوه بر آن، بازیافت کاغذ 75 درصد کاهش آلودگی هوا، 50 درصد صرفه‌جویی در انرژی و 90‌‌درصد کاهش آلودگی آب‌‌ها را نسبت به تولید آن از منابع اولیه در پی دارد و فقط بازیافت اصولی کاغذ در تهران بیش از 5 هزار و 600 شغل ایجاد می‌کند. ارزش‌های بازیافت زمانی آشکار می‌شود که بدانیم در برخی کشورهای توسعه یافته در چند دهه اخیر، اقتصاد شهرها با اولویت بخشیدن به لزوم بازیافت اقلام از پسماند منازل و کارخانه‌ها دگرگون شده است. میزان بازیافت در برخی کشورهای اروپای غربی و اسکاندیناوی بیش از 90‌‌درصد زباله شهری را شامل می‌‌شود و در کمال شگفتی این رقم در کشوری آسیایی نظیر ژاپن به عدد 100 نزدیک شده است! برای مقایسه فقط کافی است توجه کنیم بنا به تخمین، در کشور ما دست‌کم روزانه حدود یک میلیارد تومان زباله دفن می‌شود و ارزش‌های جانبی و مستقیم آن به جای شکل‌گیری در چرخه تولید اقتصادی و مناسبات اجتماعی و زیست محیطی به تهدیدی علیه طبیعت زیبا و دوست‌داشتنی ایران تبدیل می‌گردد. ناگفته نماند برای بسیاری از کشورها به دلیل مساحت کم، بازیافت پیش از آن که یک اولویت اقتصادی باشد ضرورتی زیست محیطی است، چرا که یا مکانی برای دفن انبوه زباله یافت نمی‌شود یا دفن زباله در کوتاه مدت به آلودگی آب‌ها، خاک‌ یا دیگر منابع زیست محیطی منجر می‌شود. فرسایش شدید خاک مزارع و باغ‌ها، آلودگی آب شرب یا رودخانه‌ها و تالاب‌ها، آلودگی هوا به دلیل ورود ترکیبات شیمیایی ناشی از واکنش زباله‌ها با اکسیژن هوا، زشت شدن مناظر طبیعی و به خطر افتادن حیات وحش از طریق ایجاد انواع آلودگی در زیستگاه جانوران و گونه‌‌های وحشی دیگر مضراتی هستند که دفن زباله برای طبیعت پدید می‌آورد و با وجود سابقه چند صد ساله این شیوه برای دفن زباله شهری، آن را کاملا مردود جلوه می‌‌دهد. در این میان چه جایگزینی بهتر از بازیافت زباله‌ها که هیچ ضرری ندارد و منافع اقتصادی نیز به ارمغان می‌آورد؟

موانع و راهکارها

بازیافت زباله در عمل پیش از هر چیز مساله‌ای فرهنگی محسوب می‌شود. فرهنگ نیز در قالب پدیده‌ای فردی و اجتماعی به اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی‌ها، ایجاد انگیزه مشارکت و تسهیل راهکارهای در دسترس وابسته است. در بعد اجتماعی، همزمان به ضوابط قانونی و پشتوانه قدرتمند اجرایی برای الزامی شدن شیوه‌های رفتاری در حوزه بازیافت نیاز است. در تمامی کشورهایی که بازیافت اصولی و تفکیک در مبدا به صورتی کامل اجرا می‌شود برای همکاری نکردن شهروندان در پیشبرد امور، جریمه‌های قابل‌توجهی درنظر گرفته می‌شود. برای نمونه در شهر زوریخ سوئیس که در حوزه بازیافت پیشرو محسوب می‌شود شهروندان می‌توانند زباله منزل را پس از تفکیک فقط در کیسه‌های مخصوص بریزند و به عوامل اجرایی شهرداری تحویل دهند. حتی زباله تر باید در کیسه‌های قابل تجزیه در طبیعت ریخته نشوند تا تبدیل آنها به کود یا دفن احتمالی آن بدون هیچ مشکلی صورت گیرد. قوانین شهروندی در این باره به قول ما ایرانی‌ها سفت و سخت است و با کسی شوخی ندارد.

ماموران بازیافت اگر در میان زباله‌ها کیسه نایلونی معمولی بیابند به هر ترتیب ردی از صاحب زباله‌ها پیدا می‌کنند تا جریمه قانونی درخصوص شهروند متخلف اجرا شود. اگرچه میزان سختگیری‌های شهروندی در این شهر آن‌قدر بالاست که حتی ساکنان دیگر کشورهای اروپای غربی آن را بیش از اندازه تلقی می‌کنند، اما باتوجه به اهمیت حفظ طبیعت در این کشور کوچک، که شهرهای کوچکی هم دارد، سختگیری‌ها بی‌دلیل و غیرمنطقی به نظر نمی‌رسد.

در کشور ما دستیابی به شرایط مطلوب در حوزه بازیافت با موانعی مواجه است که باشدت و ضعف نسبی، تلاش‌ها برای بهبود وضعیت و پیشرفت تدریجی را ناکارآمد جلوه می‌دهد. اقدس ایمانی فعال حوزه بازیافت و عضو کمیته اجرایی طرح زیست‌محیطی (ایزو 14001) فهرستی از مشکلات پیش روی بازیافت در جامعه ایرانی را ارائه می‌کند و در این باره توضیح می‌دهد: آموزش همگانی برای پیشبرد طرح‌های بازیافت به صورت موثر و فراگیر وجود ندارد و بیشتر فعالیت‌های آموزشی به طور پراکنده و مقطعی اجرا می‌شوند. نیروی متخصص در امور بازیافت اندک است و با پرداختن به کلیات و الزامات بازیافت، جزئیات و جوانب کار نادیده گرفته می‌شود. این کمبود در فناوری بازتولید انواع مواد از جمله کاغذ و پلاستیک هم مشاهده می‌شود. وی می‌افزاید: بسیاری از مدیران و مجریان بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بازیافت و ضرورت‌های آن را جدی نمی‌گیرند و برای مثال برخی نهادها باوجود مسوولیت مستقیم یا غیرمستقیم، هیچ‌گامی برای پیشبرد طرح‌های بازیافت برنمی‌دارند و حتی از همکاری در این حوزه سر باز می‌زنند.

به گفته وی نداشتن دستورالعمل‌های شفاف اجرایی و قانونی برای مجریان و مسوولان نهادها، اعمال نکردن جریمه و مجازات‌های قانونی برای منابع تولیدکننده زباله و آلوده‌کننده زیست‌بوم شهری و طبیعی، کمبود مدرسان مجرب و کارآزموده برای برگزاری دوره‌های آموزشی موثر، عمومی و ساده، دسترسی نداشتن به کتب و جزوات تخصصی و آموزشی متنوع برای آگاهی‌بخشی به افکار عمومی درباره بازیافت، دانش فنی کم پیمانکاران و نبود انگیزه‌ها و مشوق‌های رفتاری برای عموم شهروندان به‌گونه‌ای که اغلب آنها به شیوه‌های عملی و اجرایی تفکیک زباله در مبدا روی خوش نشان نمی‌دهند دیگر موانع پیش روی این حوزه هستند که باید برای برنامه‌ای جامع، فراگیر، تعهدآور و گام‌به گام تدوین و اجرایی شوند.

ایمانی حفظ محیط‌زیست، ارتقای سطح استانداردهای بهداشتی محیطی جامعه، حفظ منابع طبیعی، جلوگیری از اسراف و تولید بیش از اندازه پسماند، جلوگیری از مصرف‌گرایی، ارتقای فرهنگی شهروندی و تعهدپذیری، دستیابی به توسعه پایدار، صرفه‌جویی در هزینه‌های جاری خانوار و نهادهای اجرایی و ... را بخشی از ارزش‌های مادی و معنوی بازیافت اصولی پسماند معرفی می‌کند و درباره راهکارهای دستیابی به شرایط مطلوب در این حوزه می‌افزاید: آموزش، گام اول فرهنگسازی است و نقش رسانه‌های عمومی و پرمخاطب نظیر تلویزیون و مطبوعات در ارائه آموزش‌ها باید پررنگ باشد.

تجربه موفق بسیاری از کشورها از نقش و جایگاه کلیدی رسانه‌های مکتوب، نوشتاری و دیداری از بهبود شرایط حقوق و تکالیف شهروندی حکایت دارد و امروزه که تاثیر رسانه‌ها بر زندگی شهروندان گسترده‌تر شده است، این مسیر هموارتر به نظر می‌رسد. از اطلاع‌رسانی و ارائه آموزش‌های رسمی یا جانبی برای مدارس، مراکز فرهنگی، دانشگاه‌ها، اصناف و ... نیز نباید غافل شد. علاوه بر آن فرهنگسازی باید با اقدامات عملی و ملموس برای تسهیل راهکارهای بازیافت و اجرای گام‌به‌گام طرح‌ها همراه باشد. همکاری با شهرداری برای پیشبرد طرح‌های بازیافت، تدوین قوانین تسهیلی در این حوزه، تشویق واحدهای صنعتی و تجاری برای تعامل با عوامل اجرایی و مشارکت در بازیافت پسماند صنعتی و صنفی، کاهش تعرفه تولید و فروش محصولاتی که از بازتولید پسماند فرآوری شده‌اند و اعمال استانداردهای بهداشتی و زیست‌محیطی مبتنی بر بازیافت در چرخه اقتصادی و صنعتی راهکارهایی هستند که با اولویت بخشیدن به آنها می‌توان بازیافت اصولی را در جامعه رونق داد.

این کارشناس مانور تبلیغاتی درباره محصولاتی که از مواد بازیافتی تولید می‌شوند را هم تجربه‌ای موفق برای فرهنگسازی در حوزه بازیافت معرفی می‌کند. با این حال ناگفته نماند در این باره پیش از هر کار به ساختارشکنی در الگوهای فرهنگی و اقتصادی چرخه مصرف نیاز داریم. بسیاری از کارخانه‌ها و شرکت‌های تولیدی معتبر دنیا برای ارائه محصولات فرآوری شده از بازیافت انواع پسماند پیشقدم شده‌اند و چنین کارهایی را افتخاری برای خود معرفی می‌کنند. استفاده از مواد بازیافتی در تولید دفترچه‌های راهنمای محصولات، جعبه‌های کالا، قطعات جانبی، هدیه‌های تبلیغاتی و... به طور وسیع رونق دارد و حتی گاهی وسایلی عرضه می‌شوند که با وجود برخورداری از پیشرفته‌ترین امکانات و قابلیت‌های روز دنیا کاملا از مواد بازیافتی ساخته شده‌اند. به طوری که در تبلیغات آنها جملاتی نظیر «این محصول قابل خوردن است»! یا «کالای پاک و دوستدار محیط زیست» به چشم می‌آید. در مقابل، برخی افراد و مصرف‌کنندگان در جامعه ما هنوز مواد بازیافتی را غیربهداشتی و حتی گاهی بیماری‌زا می‌دانند.

این کارشناس حوزه شهری تاکید می‌کند: بازیافت با مدیریت پسماند در حوزه‌های مختلف زندگی افراد جامعه سر و کار دارد و نظامی برای بهبود راهکارهای تولید، عرضه و مصرف محصولات نیز ارائه می‌کند. نمونه‌های قابل شناسایی در جامعه ما بسیارند و هر کدام به تنهایی یک نارسایی جدی پیش روی بازیافت اصولی محسوب می‌شوند. برای مثال توزیع کیسه‌های پلاستیکی در بازارهای میوه و تره‌بار و مغازه‌ها درصد انواع نایلون غیرقابل تفکیک را در پسماند خانگی افزایش می‌دهد و مانعی پیش‌روی تبدیل آسان آن به کود آلی پدید می‌آورد. مثال دیگر استفاده از جعبه‌های چوبی برای حمل و نقل محصولات باغی و کشاورزی در سطح گسترده است که کارکردی متضاد با رویکرد بازیافت دارد و جز تخریب جنگل‌ها و هدررفت منابع چوب طبیعی فایده‌ای به ارمغان نمی‌آورد.

امین رحیمی