اصفهان چگونه «نصف‌جهان» شد؟

حکومت صفویه در طول حاکمیت 300 ساله خود در ایران، سه شهر مهم تبریز، قزوین و اصفهان را به پایتختی برگزید. شاه اسماعیل صفوی به دلیل ثقل قدرت معنوی خاندان خود در اردبیل و استقرار ایل‌های ترکمان شیعه مذهب در سرزمین آناتولی، تبریز را به پایتختی انتخاب کرد. در زمان حکومت شاه اسماعیل و شاه طهماسب، ایران و به خصوص شهر تبریز مورد حمله، قتل و غارت مکرر عثمانی‌ها و ازبکان قرار گرفت و این درگیری‌ها همراه تنش‌های اجتماعی ناشی از دودستگی حیدری‌ها و نعمتی‌ها در تبریز، موجب شد شاه طهماسب برای انتقال پایتخت اقدام کند تا پایتخت جدید از هر نوع حمله غافلگیرانه نیروهای عثمانی در امان باشد و از میدان‌های نبرد شرق و غرب هم فاصله زیادی نداشته باشد به همین دلیل قزوین به خاطر موقعیت استراتژیک خود انتخابی معقول برای دومین پایتخت صفویه بود.کار آماده سازی قزوین برای تبدیل آن به پایتخت از سال 951 ه.ق به مدت 11 سال آغاز شد و عملیات انتقال پایتخت در سال 962 ه.ق انجام گرفت.

توسعه شهر قزوین نیز بر یک طرح جامع استوار بود که بر این اساس، شهر جدید جعفرآباد ایجاد و کمبودهای خدماتی قزوین مرتفع شد، اما پایتخت جدید با مشکل کم آبی مواجه بود که پیش از این مورد توجه شاهان صفویه قرار نگرفته بود.

از این‌رو شهر اصفهان با برخورداری از محاسنی همچون رسیدن شاه به اهداف نظامی خود، مرکزیت جغرافیایی، آب و هوای چهار فصل و مطلوب و دور بودن از بلایای طبیعی و برخورداری از زاینده رود و جاده ابریشم به عنوان چهار راه منافع اقتصادی، تلاش برای کم شدن نفوذ سران قزلباش، پایتختی این شهر در دوران حکومت آل بویه، کاکویان و سلجوقیان و همچنین روابط گرم و عاطفی خاندان صفوی با این شهر و تولد شاه طهماسب در محله رهنان، بهترین گزینه برای انتخاب بعدی پایتخت بود.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در گفتگو با جام جم، با اشاره به این‌که زمان انتقال پایتخت در منابع دوره صفویه، سفرنامه ها، منابع قاجاریه و دوره معاصر بین سال‌های 1000 تا 1007 ه.ق اعلام شده است، می‌گوید: معتبرترین زمان انتقال پایتخت به اصفهان در کتاب اصفهان، نصف جهان استفان بلیک مورخ بنام آمریکایی، سال 1000 هجری عنوان شده که شاه عباس و درباریان حکومتی در محل دولت خانه قدیم واقع در میدان عتیق استقرار یافتند، اما به دلیل مناسب نبودن این منطقه با اهداف شاه، به دستور وی حکومت تا سال 1006 هجری به دولت خانه جدید در میدان نقش جهان منتقل شد.

دکتر علی اکبر جعفری با تاکید بر این‌که با انتقال پایتخت به این منطقه، اصفهان از نو بنا شد و نقشه شهر تغییر کرد، تصریح می‌کند: احداث خیابان‌های جدید، انتقال بازار قدیم به دولت خانه جدید در بازار قیصریه، افزایش جمعیت و گسترش شهر از 6 به 24 محله در مناطق غرب و جنوب از دیگر اثرات انتقال پایتخت صفویه از قزوین به اصفهان بوده است.

وی با بیان این‌که از سال 1000 هجری، دستور ساخت میدان نقش جهان از سوی شاه داده شد، می‌افزاید: ساخت دولت خانه جدید در این زمان ابتدا با تسطیح میدان و ساخت سر در قیصریه آغاز و در ادامه تا سال 1006 هجری و بعد از آن مسجد شیخ لطف الله، بخشی از عمارت عالی قاپو و در نهایت مسجد جامع عباسی بنا شد.

استادیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان با تاکید بر این‌که برخی از آثار و بناهای اصفهان از لحاظ اسمی و شکلی شبیه بناهای قزوین است، می‌گوید: در شهر قزوین نیز آثارو بناهایی همچون چهارباغ، عمارت چهلستون و میدان نقش جهان وجود دارد، اما بناهای همنام و شکل آن در اصفهان بسیار فراتر و باشکوه‌تر از آن در زمان پایتختی صفویه بنا شد تا جایی که در اصفهان با توجه به ویژگی چهارباغ، شهر به دو قسمت جدید و قدیم تقسیم شد و «نصف جهان» لقب گرفت.وی خاطرنشان می‌کند: امروزه نیز اصفهان توسعه پیدا می‌کند اما تفاوت آن با گذشته در این است که در زمان صفویه توسعه اصفهان بدون هیچ تخریبی انجام اما حالا معمولا توسعه با تخریب همراه شده است.

آسیه اسد پور