خاورمیانه پس از مبارک و عبدالله

پا گذاشتن مبارک و ملک عبدالله به دوران پیری موجب شده گمانه‌زنی‌ها در مورد جانشینی آنها به سوژه‌ای داغ در مصر، عربستان‌سعودی و سایر کشورهای منطقه تبدیل شود.

کافی است سری به مصر و عربستان‌سعودی بزنید تا تصاویر و تمثال‌های مبارک و ملک عبدالله که از در و دیوار آویزان شده یا روی دیوارها نقاشی شده‌اند را در همه جا ببینید. در این تصاویر آنها بی‌توجه به نجواهایی که روز به روز بلندتر می‌شوند و بر مساله جانشینی قدرت متمرکز شده‌اند به نقطه‌ای در دور دست چشم دوخته‌اند.

مبارک و ملک عبدالله که از متحدان قدیمی ایالات‌متحده در خاورمیانه تلقی می‌شوند ید طولایی در سرکوب مخالفان داخلی خود دارند. این روزها صحبت از مساله جانشینی در مصر و عربستان‌سعودی در شرایطی بالا گرفته که واشنگتن به همان اندازه قاهره و ریاض به دنبال ترسیم تصویری از آینده منطقه در غیاب این دو چهره تاثیرگذار است.هیچ‌یک از این دو نشانه‌ای از این که قصد دارند از قدرت کناره‌گیری کنند، نشان نداده‌اند. دوره ریاست‌جمهوری مبارک در سال 2011 به پایان می‌رسد در حالی که ملک عبدالله لااقل به لحاظ تئوریک می‌تواند مادامی که زنده است بر عربستان‌سعودی حکمرانی کند. با این حال این دو فرتوت شده‌اند و به وضوح شکننده به نظر می‌رسند.

در مصر زمزمه‌هایی دال بر تصمیم مبارک برای معرفی جمال، پسر کوچکش به عنوان رئیس‌جمهور بعدی به گوش می‌رسد و در عربستان‌سعودی سناریوهای متعددی در داخل خاندان حاکم آل‌سعود در حال چهره‌گشایی است.

یکی از مقامات ارشد وزارت امور خارجه آمریکا می‌گوید روابط ایالات‌متحده با مصر و عربستان‌سعودی به اندازه‌ای عمیق و گسترده هست که فارغ از شکلی که قدرت از زمامداران کنونی بر نسل بعدی رهبران منتقل شود روابط با آنها از تزلزل در امان بماند.

با این حال این مقام که به دلیل حساسیت موضوع خواستار عدم افشای هویتش است، یادآوری می‌کند که در غیاب مبارک که از سال 1981 قدرت را در مصر به دست داشته و در صورت فقدان ملک عبدالله که در سال 2005 بر تخت پادشاهی نشست اما در عمل از سال 1992 هدایت عربستان‌سعودی را عهده‌دار بود دغدغه‌های واشنگتن در مورد آینده خاورمیانه دو چندان خواهد شد.

تبعات رخت بر بستن مبارک و ملک عبدالله از صحنه سیاسی خاورمیانه عمیق خواهد بود. مبارک با وجود هزیه سنگینی که حفظ صلح با رژیم‌صهیونیستی برای اعتبار او در داخل مصر داشته مانع از احیای تنش‌ها با این رژیم شده و در عین حال در راستای طرح‌های آمریکا از تشکیل کشور مستقل فلسطین حمایت می‌کند.

ملکه عبدالله هم که سعی کرده از دلارهای نفتی برای افزایش نفوذ دیپلماتیک کشورش استفاده کند هم‌اکنون از بیروت، پایتخت لبنان گرفته تا کابل، پایتخت افغانستان چهره‌ای با نفوذ و تاثیرگذار تلقی می‌شود.مبارک و ملک عبدالله با عبور از خصومت‌های دیرینه دو کشور توانسته‌اند برای مقابله با تهدیدات مشترکی که متوجه امنیت کشورهای‌شان و البته حاکمیت خود آنان است با یکدیگر همکاری کنند. اهداف مشترک این دو مواردی چون مقابله با موج افراط‌گری و خشونت‌های ناشی از آن که از اندونزی تا شمال آفریقا را در بر گرفته است، شامل می‌شود.

استراتژی کلی مبارک و ملک عبدالله که به نوعی مکمل منافع ایالات‌‌متحده در منطقه است در غیاب آنان و توسط کسانی که از این دو قدرت را به دست خواهند گرفت به احتمال زیاد دچار تغییر چندانی نخواهد شد چراکه رهبران بعدی قاهره و ریاض از بطن رژیم‌های حاکم کنونی ظهور خواهند یافت.

آنچه از دست خواهد رفت دو رهبر باتجربه و البته متمایل به غرب خواهد بود. گروه‌های اصلاح‌طلب اپوزیسیون داخلی با مرگ این دو به‌ویژه جنبش اخوان‌المسلمین مصر بر تحرکات خود برای باز شدن فضای سیاسی و مقابله با نهادهای امنیتی که عملکردشان از دیرباز با انتقاد نهاد حقوق بشری بین‌المللی مواجه بوده است، خواهند افزود.عمر همزاوی، از کارشناسان امور خاورمیانه در موسسه صلح بین‌المللی کارنیج معتقد است آمریکا باید نگران مرگ مبارک و ملک عبدالله باشد اما نبیل مخملی، سفر پیشین مصر در ایالات‌متحده برخلاف او می‌گوید «مصر و عربستان‌سعودی از هواداران دیرینه رابطه با غرب به خصوص ایالات‌متحده بوده‌اند و به همین دلیل جایی برای نگرانی وجود ندارد.»

نگرانی درباره روند جانشینی در مصر و عربستان‌سعودی نقطه اشتراک دیدگاه‌های همزادی و مخملی است. در صدر فهرست جانشینان احتمالی مبارک نام جمل پسر 45 ساله او و عمر سلیمان، رئیس سازمان اطلاعاتی این کشور که 70 سالگی را پشت سر گذاشته، به چشم می‌‌خورد.

جمال که از عناصر پیشرو بانفوذ حزب حاکم ناسیونال‌دموکراتیک است، فقدان تجربیات مدیریتی کلان و دیدگاه دیپلماتیک است اما از انجام اصلاحات اقتصادی و اعضای آز‌ادی‌های بیشتری به مخالفان حمایت می‌کند.

سلیمان که مورد اعتماد مبارک است میانجی اصلی بین گروه‌های فلسطین است و در عین حال روابط نزدیکی با واشنگتن دارد. او هیچ علاقه آشکاری به رسیدن به ریاست‌جمهوری مصر بعد از مبارک نشان نداده است.

مصر که به واسطه کمک سالانه 2/1 میلیارد دلاری آمریکا پیوندی ناگسستنی با واشنگتن دارد تاکنون فراز و نشیب‌های بسیاری را در روابط با آمریکا پشت سر گذاشته ‌است. دیار شوات، از تحلیلگران مرکز تحقیقات سیاسی و استراتژیک الاهرام مصر می‌گوید: مبارک و جورج بوش، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا روابط چندان خوبی با هم نداشتند اما این مساله تاثیری بر مراودات استراتژیک 2 کشور نگذاشت. وی افزود: دو کشور با وجود تماس فراز و نشیب‌های همپیمان و متحد هم تلقی می‌شوند.

مساله جانشین در عربستان‌سعودی به واسطه پیر بودن شاهزاده‌های در صف رسیدن به پادشاهی، بیماری آنان و منازعات داخلی خیلی پیچیده‌تر است. اولین نفر در صف پادشاهی سلطان بن‌عبدالعزیز، ولیعهد هشتاد و اندی ساله است که به لحاظ جسمانی در وضعیت مناسبی به سر نمی‌‌برد.

پس از او نوبت به نایف عبدالعزیز 76 ساله، وزیر کشور می‌رسد که اوایل امسال از سوی ملک عبدالله به عنوان معاون دوم نخست‌وزیر منصوب شد و به نوعی ارتقا درجه یافت. نایف به روحانیون بنیادگرای وهابی که در برابر اصلاحات ملک عبدالله مقاومت می‌کنند، نزدیک است.

هرکس بر جای ملک عبدالله تکیه بزند باید با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم کند. اگرچه عربستان‌سعودی کشوری نفت‌خیز و ثروتمند است اما نرخ بیکاری در این کشور بالا است و 35 درصد مردم زیر خط فقر زندگی می‌کنند و تنها 22 درصد مردم مالک خانه‌های خود هستند.

منبع: تایم / مترجم: ‌فرزین تکلو