فلات ‌ایران ‌زیر ‌‌چتر زلزله‌نگارها‌

زلزله‌‌شناسی در واقع یکی از شاخه‌های مهم علم ژئوفیزیک است که براساس داده‌هایی موسوم به لرزه‌نگاشت‌ها بنا شده است.

در این میان شبکه‌های لرزه‌نگاری در جهان نقش بسیار مهمی در ثبت و جمع‌آوری این داده‌ها و مطالعات مربوط داشته‌اند و از این رو علم زلزله‌شناسی بخش قابل توجهی از پیشرفت‌های خود را مرهون این شبکه‌هاست.

توجه به راه‌اندازی شبکه لرزه‌نگاری باند پهن در کشور ما هم موجب شده تاکنون 24 ایستگاه از آن در نقاط مختلف کشور فعالیت داشته باشند و در نهایت با راه‌اندازی ایستگاه چابهار، امکان رصد و پوشش کامل زلزله‌شناسی باند پهن در کل فلات ایران فراهم شود. به این ترتیب در 4 گوشه فلات ایران پوشش کامل زلزله‌نگاری برقرار خواهد شد.

دکتر مهدی زارع، معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، همزمان با راه‌اندازی ایستگاه لرزه‌نگاری باند پهن چابهار، به سوالات ما درباره این طرح نیز پاسخ گفته است.

شبکه لرزه‌نگاری باند پهن کشور با توجه به چه ضرورت‌هایی ایجاد شده است؟

هدف از تاسیس شبکه لرزه‌نگاری باند پهن در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، ثبت دقیق و قابل اعتماد رویدادهای لرزه‌ای طبیعی و مصنوعی در ایران و منطقه و محاسبه دقیق مشخصات زمین‌لرزه‌ها (محل، زمان، بزرگا، عمق و...) و اطلاع‌رسانی سریع به مراکز ذی‌ربط از طریق وب‌سایت پژوهشگاه، پست الکترونیکی وSMS است. ضمن آن که حتما باید پردازش نهایی و جمع‌آوری اطلاعات جامع رویدادهای لرزه‌ای به منظور دسترسی سریع محققان در جهت اجرای پژوهش‌های علمی و کاربردی؛ مطالعه و تحقیق در ارتباط با فعالیت‌های لرزه‌خیزی (گسل‌های فعال و لرزه‌زا و فرابینی پهنه‌های لرزه‌خیز پوسته ایران و تدوین اطلاعات دقیق برای استفاده در مطالعات پیش‌بینی زلزله‌ها و تعیین پارامترهای فیزیکی ساختار پوسته و جبه ایران) را هم به اهداف تاسیس این شبکه اضافه کرد.

با راه‌اندازی ایستگاه چابهار، امکان رصد و پوشش کامل زلزله‌شناسی باند پهن در کل فلات ایران به صورت برخط فراهم می‌شود. در واقع با توجه به پراکندگی ایستگاه‌های فعال باند پهن در کشور، اگر ایستگاه چابهار راه‌اندازی شود در 4 گوشه فلات ایران پوشش کامل برقرار خواهد شد. البته هم‌اکنون نیز این پوشش وجود دارد، اما این که در تمام گوشه‌های کشور، دستگاه‌های لرزه‌نگاری باند پهن مستقر باشد موضوع مهم دیگری است، چراکه این دستگاه در جنوب شرق کشور تنها در بندرعباس و زاهدان وجود دارد. از نظر بین‌المللی نیز برای کشور مفید است که یک ایستگاه لرزه‌نگاری در کنار دریای آزاد وجود داشته باشد و چون نزدیک اقیانوس هند و دریای عمان است از نظر رصد سونامی نیز مهم است.

آیا چنین شبکه‌ای در دیگر مناطق لرزه‌خیز جهان هم وجود دارد؟

این سامانه‌ها برای هشدار پیش‌هنگام در برخی کشورها مانند ترکیه در شهر استانبول و ژاپن در توکیو راه‌اندازی شده است.

اهمیت اجرای این طرح از لحاظ بازخوردهای داخلی و بین‌المللی چیست؟

ایستگاه چابهار از ایستگاه‌هایی است که می‌تواند در سطح بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد‌. این ایستگاه از نظر پوششی که برای فلات ایران دارد، می‌تواند امکان رصد کاملی را برقرار ‌کند، اما در عین حال مشکلاتی نیز وجود دارد. این مشکلات شامل تهیه و خرید دستگاه‌هاست که خود یک فرآیند طولانی است که خرید و نصب آن ایجاب می‌کند،‌ چراکه دستگاه‌های استانداردی هستند که با فناوری پیشرفته تهیه می‌شوند. طولانی شدن فرآیند نصب این دستگاه‌ها به این دلیل است که انتخاب محل و نصب دستگاه‌ها فرآیندی زمانبر است. در بسیاری از شهرها براحتی همکاری‌ لازم برای نصب و راه‌اندازی انجام می‌شود، اما در بعضی مکان‌ها برای تملک زمین به مشکلاتی برمی‌خوریم که نیاز به هماهنگی‌های بسیاری وجود دارد.

برای تجهیز این شبکه هوشمند از چه فناوری‌ و امکاناتی استفاده شده است؟

استفاده از سامانه‌های هوشمند نیازمند دسترسی به داده‌های سامان‌یافته است که با استفاده از روش داده‌ورزی داده‌های زمین امکان‌پذیر است. مثلا با راه‌اندازی شبکه محلی در منطقه بندرعباس و گسل زاگرس و نصب این شبکه‌ها و ثبت زلزله‌های کوچک می‌توان ثبت داده‌ها و تهیه نقشه‌های دقیق از زلزله‌های محلی را دنبال کرد.

طرح شما از چه زمانی شروع شده و در حال حاضر در چه مرحله‌ای است؟

همان‌طور که اشاره کردم، این سامانه‌ها برای هشدار پیش‌هنگام در برخی نقاط مانند استانبول در ترکیه و توکیو در ژاپن راه‌اندازی شده است. اکنون در پژوهشگاه در قالب پروژه‌های پژوهشی به طراحی سامانه هشدار پیش‌هنگام در ایران اقدام کرده‌ایم و در حال مطالعه در این زمینه با استفاده از آخرین دستاوردهای بین‌المللی هستیم. به عنوان مثال می‌توان به زمین‌لرزه 1382 بم اشاره کرد. زلزله 5 دی‌ماه 82 بم با جنبان شدن گسل کواترنزی بم و پدید آمدن گسیختگی جدید در بخش‌های جنوبی بم مرتبط با گسل بم با بزرگای 5/6 پس از وقوع چند زلزله کوچک که در شبکه‌های لرزه‌نگاری کشور قابل ثبت نبود و هنوز هم اگر چنین حالتی رخ بدهد قابل ثبت نیستند در ساعت 26/5 بامداد اتفاق افتاد.

این زلزله‌های کوچک (پیش‌لرزه‌ها) فقط توسط مردم بم احساس می‌شد و تنها در دستگاه شتاب‌نگاری بم قابل ثبت بود که در محل فرمانداری بم واقع بود. این شتاب‌نگار هم به صورت خط خاموش فعال بود و صرفا پس از رخداد زلزله و با مراجعه به محل اطلاعات موجود در آن قابل برداشت و تحلیل بود و هست. براساس این تجربه امید می‌رود بالاخره از ایده‌هایی نظیر احداث سامانه‌ هشدار سریع زلزله برای بم و شهرهای نظیر آن حمایت شود. معمولا پس از طرح موضوع حمایت شفاهی می‌شود، ولی عزمی جدی‌تر لازم است تا چنین ایده‌های علمی اجرا شوند. این زلزله درس تلخی به ما داد که همانا بی‌توجهی به موقعیت شهرهای واقع در گسل‌های فعال مثل بم یا نزدیکی‌های آن که در ایران فراوان هستند و گسترش شهر به سوی گسل‌های فعال می‌تواند به پدید آمدن فجایعی نظیر بم منجر شود.

اما آیا امکان پیشبینی زلزله به کمک این شبکه وجود دارد؟

سامانه‌های هشدار سریع بر اساس داده‌های برخط (on-line) شبکه‌های لرزه‌نگاری و بر مبنای برآورد سریع زمان رسید فازهای موج‌ها‌ی درونی برای گزارش سریع و هشدار رخداد زلزله‌ای متوسط یا بزرگ یا هشدار تبعات احتمالی حاصل از رخداد زلزله‌ و سونامی طراحی می‌شوند. همچنین می‌توان با در اختیار داشتن داده‌های چنین سامانه‌هایی، در صورت وجود پیش‌لرزه یا رخداد زلزله‌های کوچک تا متوسط، به پیش‌یابی خطر زلزله‌های متوسط تا بزرگ اقدام کرد. چنین کاری در مورد زلزله‌ بم در صورت وجود چنین سامانه‌ای می‌توانست قابل انجام باشد. در نزدیکی کشور ما سامانه هشدار سریع برای شهر استانبول ترکیه طراحی و اجرا شده است. در مقیاس شهری کارهای انجام شده تاکنون نمایانگر موفقیت این سامانه‌ها در برقراری هشدار بویژه برای رویدادهای با پیش‌نشانگر لرزه‌ای (نظیر زلزله بم) است. به این منظر در پیرامون یک شهر و با توجه به موقعیت گسل‌های لرزه زا در پیرامون شهر، نسبت به برقراری یک شبکه شتاب‌نگاری که اطلاعات را به صورت برخط و زنده منتقل می‌کند، می‌توان به قرائت سریع فازهای لرزه‌ای و مدل‌سازی سریع چشمه‌ لرزه‌زا و در نهایت هشدار سریع رخداد پرداخت. به باور من چنین سامانه‌هایی در ایران با وجود دستگاه‌های لرزه نگاری و امکان طراحی سامانه‌های شتاب‌نگاری و لرزه‌نگاری و اهمیت خطر زلزله برای شهرهای بزرگ فلات ایران برای بسیاری از شهرهای ما، کارایی دارند و لازم است تا ایده‌ اجرای آنها مورد حمایت قرار گیرد.

درخصوص گسل‌های شهرهای بزرگی همچون تهران چطور؟ آیا می‌توان قبل از زلزله وقوع آن را پیش‌بینی کرد؟

در صورت فعال شدن گسل‌های نزدیک تهران زمان کوتاهی در حد چند ثانیه برای ارائه هشدار برای فعال کردن سامانه‌های ایمنی شهری در اختیار خواهیم داشت، برای همین هم راه‌اندازی سامانه‌های هشدار پیش هنگام و واکنش سریع در تهران مطرح است.

آینده این طرح را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

با راه‌اندازی ایستگاه چابهار انتظار می‌رود تا رصد زمین‌لرزه‌های جنوب شرق ایران به طور کامل صورت گیرد. از سوی دیگر امکان خواهد داشت تا در صورت رخداد یک زمین‌لرزه در دریای عمان یا اقیانوس هند، با وجود یک ایستگاه لرزه‌نگاری در بخش ساحلی دریای عمان زمینه مشارکت در رصد بین‌المللی رخداد سونامی فراهم شود. البته ایستگاه‌های لرزه‌نگاری باند پهن دیگر نظیر جاسک و سایر مناطق ساحل جنوب شرقی ایران می‌تواند به چنین رصدی کمک فراوان کند. در 5 سال آینده انتظار می‌رود تا 25 ایستگاه لرزه‌نگاری دیگر به منظور ثبت و ضبط اطلاعات زلزله در کشور راه‌اندازی شود.

بهاره صفوی