نباید ناآرام بمانند!

البته واقعیت آن است که بیشتر این نشانه‌ها، علائم وجود بیماری در کودکان یا نوجوانان نیست، ولیکن در مواردی بررسی و تشخیص دقیق آنها می‌تواند از بروز شکل جدی بیماری در کودکان و نوجوانان جلوگیری کند.

با این حال امروزه ابزارهای کمک‌تشخیصی اختلالات رفتاری به کمک روان‌شناسان می‌آیند تا با بهره‌گیری از آنها، از بروز بیماری‌هایی که در صورت درمان نشدن بموقع، زندگی فردی و اجتماعی کودک را در بزرگسالی تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، جلوگیری کنند.

بر همین اساس یکی از محققان دانشگاه امیرکبیر طرحی را ارائه کرده است که بر اساس آن از طریق سامانه‌ای، اختلالات اضطرابی، افسردگی و اضطراب‌های همزمان، نقص توجه، بیش‌فعالی و اختلال سلوک را مدنظر قرار می‌دهد.

مونا دلاوریان،کارشناس ارشد مهندسی پزشکی و پژوهشگر دانشگاه امیرکبیر و مجری طرح فوق در ارتباط با سامانه تشخیص اختلالات رفتاری توضیحاتی ارائه می‌کند.

وقتی درباره اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان صحبت می‌شود، چه نوع ناهنجاری‌های رفتاری مدنظر قرار می‌گیرد؟

اصطلاح اختلال رفتاری بر جنبه مشکلات رفتاری قابل مشاهده کودکان متمرکز است. برای پی بردن به این که چه نوع اختلالاتی جزو اختلالات رفتاری محسوب می‌شوند، به آگاهی از طبقه‌بندی اختلالات نیاز است؛ چراکه اختلالات رفتاری دامنه وسیعی دارد و بسیاری از مشکلات را دربرمی‌گیرد. سیستم‌های طبقه‌بندی مختلف برای اختلالات رفتاری در نظر گرفته شده است. در یک طبقه‌بندی اختلالات رفتاری به ‌2 دسته درونگرا مانند اضطراب و افسردگی، و برونگرا مانند اختلال نقص توجه بیش‌فعالی که در ارتباط با مشکلات فرد با دیگران است، تقسیم می‌شود.

در طبقه‌بندی دیگر اختلالات رفتاری به 6 دسته تقسیم می‌شود که شامل اضطراب و افسردگی، نقص توجه، تحرک مفرط، اختلال سلوک، پرخاشگری اجتماعی و رفتار روان‌نژندی است. طبقه‌بندی تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) که یکی از طبقه‌بندی‌های مورد علاقه روان‌شناسان و روان‌پزشکان است، در آخرین چاپ خود (DSM-IV-TR) اختلالات رفتاری در کودکان و نوجوانان را به 7 گروه طبقه‌بندی می‌کند که شامل اختلالات نافذ رشدی مانند اوتیسم و آسپرگر، اختلالات نقص توجه و رفتاری ایذایی، اختلالات اضطرابی، اختلالات تغذیه و خوردن، اختلالات تیک، اختلالات دفع و سایر اختلالات کودکی یا نوجوانی که در طبقات قبلی جای نگرفته‌اند، است.

این ناهنجاری‌ها چه نشانه‌های ظاهری از نظر والدین یا آموزگاران دارد؟

با این‌که اصطلاحات به کار برده شده در خصوص اختلالات رفتاری از نظر تاکید نسبی بر بعضی جنبه‌ها، در تعاریف گوناگون متفاوتند، نکات مشترکی بین نشانه‌های تمامی اختلالات وجود دارد. از منظر کلی کودکان دچار اختلال رفتاری مشکلات گوناگونی دارند. ویژگی اساسی کودکان و نوجوانان با اختلال رفتاری، ناتوانی در برقراری روابط رضایت‌بخش با دیگر افراد است، و فردی که قادر به برقراری ارتباط نیست، علاقه دیگران را نسبت به خود از دست می‌دهد. بسیاری از این کودکان به دلیل رفتارهای خصمانه و پرخاشگرانه از جانب والدین، معلمان و همتایان خود، طرد می‌شوند و همین امر موجب کاهش فرصت‌های آموزشی آنها می‌شود. این کودکان دارای فراخنای توجه کوتاهی هستند، عزت نفس پایینی دارند، در ارتباط با اعضای خانواده، اطرافیان و به طور کلی افراد جامعه مشکل دارند و به آسانی ناکام می‌شوند. همچنین بیقراری و بیش‌فعالی، پرخاشگری، دروغگویی و دزدی و عملکرد تحصیلی ضعیف از ویژگی‌های این کودکان هستند.

بدون در نظر گرفتن نوع اختلال، کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری در ارائه پاسخ‌های رفتاری مناسب در مدرسه ناتوان هستند، به طوری که رفتارهایی که این کودکان از خود بروز می‌دهند، از هنجارهای نژادی، فرهنگی و سنی فاصله زیادی دارد و مهارت‌های تحصیلی، شغلی، فردی و اجتماعی آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این رفتارها افراطی و مزمن هستند، رفتارهایی که با هنجار‌ها تفاوت اندکی دارند، جزو این اختلالات محسوب نمی‌شوند. این ناتوانی همزمان در دو مکان مختلف که کودک به نوعی در آن شرکت دارد، مشاهده می‌شود و به‌وسیله مداخلات عادی برطرف نمی‌شود و از طرفی به دلیل ناهماهنگی با انتظارات اجتماعی  فرهنگی، مورد قبول جامعه قرار نمی‌گیرند. جامع‌ترین معیار برای قضاوت درباره اختلالات رفتاری، هنجارهای فرهنگی و اجتماعی است.

نشانه‌های کلی با در نظر گرفتن نوع اختلال نیز چنین است که کودکان مبتلا به اختلال اضطراب و گوشه‌گیری، مضطرب، غمگین، حساس و افسرده هستند. کودکان مبتلا به اختلالات نافذ رشدی رفتارهای عجیبی از خود بروز می‌دهند، صحبت‌های تکراری دارند مانند کودکان مبتلا به اوتیسم. کودکان مبتلا به اختلال سلوک جنجال‌برانگیز، بداخلاق و دارای رفتارهای مخرب هستند. کودکان مبتلا به نقص توجه و رفتار ایذایی نشانه‌های گوناگونی را بروز می‌دهند. تکالیف درسی خود را انجام نمی‌دهند. وسایل دیگران را خراب می‌کنند، لجبازند و به آزار و اذیت دیگران و حیوانات می‌پردازند. فراخنای توجه و تمرکز اندکی دارند. اختلال تیک با حرکات کلیشه‌ای همراه است و... که این نشانه‌ها به‌صورت کلی هستند و ذکر جزئیات در خصوص علائم هریک از اختلالات بحث وسیعی دارد و خارج از حوصله خوانندگان عزیز است.

این نوع اختلالات معمولا در چه سنی در کودکان و نوجوانان بروز می‌کند؟

سن بروز اختلالات متفاوت است. اضطراب جدایی ممکن است در سال‌های پیش از مدرسه شروع شود، ولی اغلب سن شروع آن بین 7 تا 8 سالگی است. بروز افسردگی در مراحل متفاوت رشد گزارش می‌شود، اما به دلیل عدم‌توانایی کلامی و شناختی لازم برای بیان مشکلات و از سویی رفتارها و نشانه‌های متفاوت در گروه‌های سنی مختلف تشخیص آن با تاخیر صورت می‌گیرد. در هر حال افسردگی در هر گروه سنی می‌تواند بروز یابد. در اختلال نقص توجه بیش‌فعالی باید برخی نشانه‌ها، پیش از 7 سالگی ظاهر شوند، هرچند بسیاری از موارد، سال‌ها پس از بروز نشانه‌ها، اختلال تشخیص داده می‌شود. اختلال سلوک در نوجوانی با رفتارهای پرخاشگری و ضداجتماعی خفیف بروز می‌کند. البته احتمال اختلال سلوک در سنین پایین‌تر نیز وجود دارد. بیشترین درصد رفتارهای ضداجتماعی بین 15 تا 20 سالگی است.

عدم تشخیص و درمان این رفتارها چه عواقبی را از نظر روان‌پزشکی، پزشکی و اجتماعی به همراه دارد؟ به بیان دیگر بروز کدام دسته از بیماری‌ها با تداوم این اختلالات در کودک محتمل است؟

عدم تشخیص بموقع و دقیق اختلالات رفتاری، احتمال ابتلای افراد به سوء مصرف مواد، فعالیت‌های بزهکارانه، اختلالات اضطرابی و خلقی، ناتوانی یادگیری، اختلالات عصبی روان‌شناختی و اختلال شخصیت مرزی و همچنین بیماری‌های روانی در دوره بزرگسالی را افزایش می‌دهد و این در حالی است که با تشخیص دقیق و زودهنگام اختلال و به‌دنبال آن درمان صحیح، می‌توان کمک بسیار بزرگی به ‌کودک مبتلا کرد.

امروزه به طور معمول در دنیا تشخیص اختلالات رفتاری با چه سیستم‌های کمک‌تشخیصی صورت می‌گیرد؟ در کشور ما تاکنون از چه شیوه‌هایی بهره گرفته می‌شده است؟

تشخیص بموقع و دقیق اختلالات رفتاری اهمیت ویژه‌ای دارد و روش‌های مختلف برای تشخیص این اختلالات وجود دارد. از جمله این ابزارها می‌توان به طبقه‌بندی تشخیصی و آماری اختلالات روانی)DSM( ، مشاهده مستقیم کودک و اندازه‌گیری فراوانی، تداوم و شدت رفتار، مصاحبه با والدین، آموزگار و خود کودک، آزمون‌ها و پرسشنامه‌های استاندارد و مقیاس‌های درجه‌بندی، استفاده از تکنولوژی‌های تصویربرداری عصبی و روش‌های مشابه اشاره کرد. گفتنی است، قضاوت‌های آموزگاران نیز اهمیت بسیار داشته و چنانچه به ‌دنبال بررسی‌های متعدد ذکر شده است قضاوت‌های غیررسمی آموزگاران در مقایسه با قضاوت‌های روان‌شناسان و روان‌پزشکان برای شناخت کودک با اختلالات رفتاری ارزش و اعتبار بسیار زیادی دارد؛ چرا که آموزگاران شانس مشاهده بیشتر دانش‌آموزان و مقایسه آنها را دارند. موارد ذکر شده روش‌ها و ابزارهای موجود برای تشخیص هستند و هر فرد در مقام تشخیص بسته به شرایط و صلاحدید خود از روش یا روش‌هایی استفاده می‌کند. ایران نیز از دنیا مستثنا نیست و موارد ذکر شده در ایران نیز حاکم است.

این شیوه‌ها تا چه اندازه دقیق هستند؟

استفاده از هریک از موارد ذکر شده به‌تنهایی می‌تواند به تشخیص کمک کند، اما نمی‌تواند دقت زیادی را به‌همراه داشته باشد و لذا تشخیص نیاز به استفاده بیش از یک مورد از موارد فوق دارد.

از سامانه کمک‌تشخیصی طراحی شده توسط خود برایمان بگویید؟ سیستم عملکرد این سامانه بر اساس چه داده‌هایی شکل می‌گیرد؟

برای طراحی این سیستم که با همکاری دکتر توحیدخواه و دکتر دیباج‌نیا ارائه شد، از الگوریتم‌های هوش مصنوعی و نرم‌افزار تخصصی MATLAB استفاده شده است. روش‌های مختلفی برای افزایش دقت تشخیص سیستم مورد آزمون قرار گرفتند تا در نهایت دقت تشخیص این سیستم هوشمند برای اختلال‌های سلوک، اضطراب، نقص توجه، بیش‌فعالی، افسردگی به‌ترتیب 100 درصد، 100 درصد، 31/92 درصد و 100 درصد به دست آمد. این سیستم در کنار متخصصان روان‌پزشکی و روان‌شناسان می‌تواند دقت تشخیص را به میزان زیادی افزایش دهد.

سامانه با بهره‌گیری از چه فاکتورهایی قادر به شناسایی کودکان با اختلالات گوناگون است؟ این اختلالات به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

اطلاعات مورد نیاز برای سیستم به منظور کمک به تشخیص از منابع مختلف ذکر شده جمع‌آوری می‌شود. مجموعه ابزارها و روش‌های ذکرشده به شکل مناسب برای طراحی سیستم به‌کار گرفته شد تا تمامی اطلاعات مورد نیاز جهت تشخیص هرچه دقیق‌تر اختلالات پوشش داده شود و تشخیص اختلال با حداکثر سرعت و دقت صورت گیرد.

اختلالات رفتاری که سیستم قادر به تشخیص آنهاست، شامل اختلالات سلوک، اضطراب، نقص توجه، بیش‌فعالی و افسردگی است که انتخاب این اختلالات به‌دلیل افزایش شیوع و اهمیت آنهاست.

آیا برنامه‌هایی برای فراگیر شدن کاربرد آن ارائه کرده‌اید؟

در حال حاضر سیستم مراحل ابتدایی خود را طی می‌کند و تاکنون حدود 200 کودک که تشخیص اختلالات موردنظر با ابزارهای گوناگون برای آنها قطعی شده بود، مورد آزمون قرار گرفته‌اند و لازم است سیستم بر تعداد نمونه‌های بیشتری اجرا شود و ارتقا یابد.

پونه شیرازی