سلامت حیوان‌ها برای سلامت انسان‌ها

بیماری‌های مشترک انسان و دام عفونت‌هایی هستند که به طور طبیعی بین انسان و حیوانات مهره‌دار پست‌تر قابل انتقال هستند. از مجموع 1415 گونه عوامل بیماری‌زای انسانی، 868 عامل (61 درصد) و از میان 175 عامل بیماری‌های نوپدید و بازپدید، 132 مورد (75 درصد) جزو این گروه بیماری‌ها هستند که با پیشرفت دانش پزشکی و دامپزشکی، همواره بر این میزان افزوده می‌شود.

با افزایش مصرف فرآورده‌های خام دامی احتمال ابتلا به این بیماری‌ها نیز افزایش می‌یابد که برخی از آنها مانند آنفلوآنزا، سیاه زخم، هاری، طاعون و... موجب ترس و وحشت جامعه می‌شوند و اثر سوء این بیماری‌ها بر تجارت منطقه‌ای و جهانی، صنعت گردشگری و زیان‌های اقتصادی در جمعیت‌های دامی بر کسی پوشیده نیست و متاسفانه افزایش روند جهانی شدن زئونوزها مانند جنون گاوی، آنفلوآنزای پرندگان و خوکی همواره تهدیدی برای جوامع به شمار می‌آیند. بیماری‌های قابل انتقال بین حیوان و انسان در اصل از گروه باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها هستند. از جمله مهم‌ترین بیماری‌های مشترک بین انسان و دام که در کشور ما دیده می‌شود، می‌توان به تب مالت، سالک، هاری، سیاه زخم، کیست هیداتیک و تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو اشاره کرد. از سوی دیگر به دلایل مختلف خطر ورود بیماری‌های دیگر از قبیل جنون گاوی، تب دره ریفت، آنفلوآنزای پرندگان و... را نباید نادیده گرفت.

خوک‌های خطرناک

آنفلوآنزای خوکی آخرین بیماری مشترک انسان و دام است که حالت جهانی به خود گرفته است. در ایران هم پس از این‌که اعلام شد اولین مورد آنفلوآنزای خوکی مشاهده شده است، این مساله اهمیت زیادی در میان مردم پیدا کرد.

خوک‌ها نیز مانند انسان‌ها به آنفلوآنزا مبتلا می‌شوند، اما ویروس آنفلوآنزای خوکی مشابه ویروس آنفلوآنزای انسانی نیست و در حالت عادی این ویروس باعث ابتلای انسان‌ها به این بیماری نمی‌شود، فقط در گذشته موارد بسیار کمی از ابتلا به این بیماری در افرادی که در تماس نزدیک با این حیوانات بوده‌اند، گزارش شده است. اما بتازگی یک نوع جدید از این ویروس بر اثر جهش ژنتیکی ایجاد شده است که انسان‌ها را مبتلا می‌کند و در عین حال براحتی از انسانی به انسان دیگر سرایت می‌کند و به این ترتیب افرادی که هیچ گونه تماسی با این حیوانات ندارند نیز در معرض ابتلا قرار می‌گیرند.

سازمان بهداشت جهانی با اعلام همه‌گیری آنفلوآنزا، به دولت‌ها توصیه کرد برای مبارزه طولانی مدت علیه یک ویروس جدید آنفلوآنزای توقف‌ناپذیر آماده شوند. پیش‌بینی می‌شود همه‌گیری جهانی این بیماری 5 سال طول بکشد و 10 تا 24 میلیون نفر به این بیماری مبتلاشوند. آنفلوآنزای خوکی تاکنون در 112 کشور دنیا از جمله کشورهای همسایه ایران مشاهده شده و از 70 هزار مبتلا در دنیا 300 مورد مرگ‌ومیر اتفاق افتاده است. رعایت نکات ایمنی بویژه ایمنی فردی، استفاده از ماسک، شستشوی مداوم دست‌ها و پرهیز از رفت‌وآمد در مکان‌های پرازدحام از اقدامات موثر در جلوگیری از انتشار این بیماری است.

صد درصد کشنده

بیماری هاری یکی دیگر از بیماری‌های شایع قابل انتقال بین انسان و حیوان است. متاسفانه این بیماری صد‌درصد کشنده است. هر 10 دقیقه یک انسان بر اثر هاری در جهان جان خود را از دست می‌دهد. قاره آسیا بیشترین تاثیر هاری انسانی را تجربه می‌کند و حدود 31 هزار نفر در سال در این قاره بر اثر این بیماری جان می‌دهند. 5/96 درصد تاثیر اقتصادی هاری، در قاره آسیاست‌ و سالانه 560 میلیون دلار به هزینه‌های مایه‌کوبی و سرم‌تراپی این بیماری در این قاره اختصاص دارد. این امر در ایران نیز مصداق دارد، زیرا درصد قابل توجهی از بودجه واکسن و سرم وزارت بهداشت مربوط به هاری است. هاری در اکثر کشورهای جهان شیوع دارد. در ایران نیز هاری، در تمام 30 استان گزارش شده و وجود دارد. برآیند داده‌های بروز هاری حیوانی و موارد حیوان گزیدگی‌های انسانی نشان می‌دهد که در کشور 3کمربند هاری وجود دارد:

انسان در اثر گزش حیوانات اهلی و وحشی آلوده (سگ، گرگ، روباه، شغال و...) به بیماری مبتلا می‌شود. این بیماری درمان ندارد و در صورت ابتلا، مرگ بیمار حتمی است. هر گونه حیوان گزیدگی را مشکوک به هاری تلقی کنید تا زمانی‌که خلاف آن ثابت نشده است. تاکید می‌شود از نزدیک شدن و تحریک کردن سگ و دیگر حیوانات خودداری کنید. به فرزندانتان آموزش دهید از نزدیک شدن به حیوانات بخصوص سگ که در حال خواب، غذا خوردن یا مراقبت از توله‌های خود است، خودداری کنند. در صورتی‌که مورد گزش یا خراش توسط حیوانات واقع شدید، بلافاصله محل زخم را با آب و صابون بشویید و برای اقدامات ضروری به مرکز پیشگیری و درمان هاری مراجعه کنید.

تب مالت

بیماری تب مالت از جمله بیماری‌های بومی ایران است که به طور پراکنده در اغلب نقاط کشور دیده می‌شود. بیماری تب مالت بیشتر در مناطق غربی و شمال غرب کشور شایع است و استان‌های همدان، آذربایجان و کردستان بیشترین میزان ابتلا به این بیماری را دارند. طبق آخرین گزارش آماری درباره میزان بروز تب مالت در سال گذشته در کشور، استان‌های لرستان و آذربایجان شرقی با میزان بروز 88 تا 110 مورد در 1000 نفر جمعیت بیشترین موارد این بیماری را در سال گذشته به خود اختصاص داده‌اند، این در حالی است که استان سیستان و بلوچستان هم با میزان بروز یک تا 21 مورد در 1000 نفر جمعیت کمترین موارد تب مالت را داشته است. همچنین میزان بروز بروسلوز در استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و شمالی، سمنان، ایلام، کردستان، آذربایجان غربی و زنجان 22 تا 44 مورد در 1000 نفر جمعیت و در استان مرکزی و همدان 66 مورد در 1000 نفر جمعیت بوده است. میزان موارد گزارش شده بروسلوز در سال 57، 38 مورد در 100 هزار نفر جمعیت در سال 58، 32 و در سال 68، 170 مورد در 100 هزار نفر جمعیت بوده است که بی‌تردید با در نظر گرفتن میزان رشد جمعیت و استقرار شبکه بهداشتی و احتمال امکان شناسایی افراد آلوده بیشتر باید انتظار رشد موارد گزارش شده بروسلوز در سال 68 را داشته باشیم. با آموزش و اقدامات پیشگیرانه این میزان تا سال 79 به 24 در 100 هزار نفر کاهش یافت، اما از این سال دوباره روند صعودی این بیماری مشاهده شد؛ به طوری که آمار سال 84 حاکی از شیوع این بیماری به میزان 39 در 100 هزار نفر است.

بر اساس آمار سال 86 تعداد مبتلایان انسانی تب مالت 20 هزار نفر و در سال 87 با 70 میلیون جمعیت، 17 هزار و 905 مورد بوده است. این اعداد و ارقام حاکی از کاهش میزان موارد آلودگی در کشور است. البته باید توجه داشته باشید آمار مبتلایان به تب مالت در کشور چندان قابل استناد نیست، زیرا بخشی از بیماران به مطب‌های خصوصی مراجعه می‌کنند و پزشکان نیز به‌دلیل کمبود وقت یا علاقه، این موارد را گزارش نمی‌کنند و در نتیجه، آمار واقعی همواره پنهان می‌ماند.

لبنیات غیرپاستوریزه، عامل مهم انتقال بیماری تب مالت است. بستنی مهم‌ترین فرآورده لبنی است که می‌تواند باعث بروز بیماری تب مالت شود. بستنی به دلیل انجماد شیر و استفاده از خامه مهم‌ترین فرآورده‌ای است که باعث بیماری تب مالت می‌شود. استفاده از شیرهای غیرپاستوریزه در تهیه بستنی نیز یکی دیگر از دلایل انتقال این بیماری از طریق بستنی است. پس در خوردن بستنی سنتی با احتیاط عمل کنید. البته فقط خوردن شیر و سرشیر و خامه یا پنیر که از شیر نجوشیده باشد، آدم را به تب مالت مبتلا نمی‌کند بلکه هر تماس مستقیم با حیوان بیمار و آلوده می‌تواند انسان را به تب مالت دچار کند. مهم‌ترین نکته در روند بیماری تب مالت علایم متفاوت بیماری است که گاهی موجب پنهان ماندن آن از چشم بیمار و پزشک می‌شود. در نوع‌ حاد، علایم‌ تب‌ و لرز متناوب‌، تعریق‌، خستگی‌ قابل‌ توجه‌، درد هنگام‌ لمس‌ ستون‌ فقرات‌، سردرد و... به طور ناگهانی‌ ظاهر می‌شوند. احتمال دارد بیمار در مدت زمان طولانی علایمی مانند تب و درد عضلانی و مفصلی و احساس کسالت و خستگی را حس کند، اما علایم آنقدر خفیف باشد که توجه جدی به آن نشود. اما در زمان پیشرفت بیماری علایم شدید‌تری مانند دردهای عضلانی و مفصلی مدام و احساس کسالت و خستگی شدید بروز می‌کند. گاهی نیز تنها علامت بیماری افسردگی است. به همین علت تب مالت بیماری هزار چهره لقب گرفته است.

تب مالت انسانی در کشورهای شمالی اروپا، نظیر اسکاندیناوی، انگلستان، استرالیا و نیوزیلند، ریشه‌کن شده است. این در شرایطی است که هنوز مواردی از تب مالت انسانی در کانادا، روسیه، چین، آسیا، آفریقا، کشورهای جنوبی اروپا و ایالات متحده آمریکا گزارش می‌شود. این بیماری بین انسان و دام مشترک است و ریشه‌کنی آن منوط به همکاری بین بخشی، گسترش شبکه بهداشتی و درمانی و آموزش بهداشت است.

متاسفانه در سال‌های اخیر بعضا نیز شاهد رشد ذبح غیربهداشتی دام‌ها بودیم که عاملی برای انتقال تب مالت به زنان خانه‌دار به شمار می‌رود. استفاده از کود تازه نیز یکی دیگر از راه‌های انتقال تب مالت است. وجود مخازن متعدد بیماری، بومی بودن آن، مدت درمان طولانی (حداقل 8 هفته)، ازکارافتادگی و ناتوانی فرد مبتلا حین درمان، مبارزه با این بیماری را بسیار با اهمیت‌ می‌کند. از سویی دامپروری سنتی، عادات غذایی سنتی، تمایل بیشتر مردم به مصرف پنیرهای غیرپاستوریزه و سنتی، ناکافی بودن در بهداشت فردی و محیطی موجب بروز تب مالت در مناطق مختلف کشور شده است. شک نیست برای حل این معضل باید صنایع فرآورده‌های لبنی پاستوریزه کشور توسعه یابد و از سویی صداوسیما و وزارت بهداشت باید تلاش کنند تا با آموزش‌های همگانی موجب کاهش مصرف لبنیات غیرپاستوریزه اعم از پنیر، شیر و خامه شوند.

خانه یا باغ وحش

یکی از مشکلات در مبارزه با بیماری‌های مشترک انسان و حیوان نگهداری حیوانات مختلف در منزل است. از لحاظ بهداشتی جای هچ حیوانی در منزل مسکونی نیست، چون همه حیوانات می‌توانند تعدادی از بیماری‌ها را به انسان منتقل کنند. متاسفانه بسیاری از مردم جامعه ما گمان می‌کنند که تنها با تزریق واکسن ضدهاری به سگ، دیگر مشکلی در زمینه نگهداری این حیوان در منزل پیش نمی‌آید، اما این عده اشتباه می‌کنند، زیرا این حیوان عامل انتقال 46 نوع بیماری مختلف به انسان است، بنابراین تزریق این واکسن نمی‌تواند جوابگوی این تعداد بیماری باشد. نگه داشتن پرندگان نیز می‌تواند موجب بروز بیماری‌های تنفسی در انسان شود که تشخیص این بیماری‌ها معمولا به زمان زیادی نیاز دارد، بنابراین ممکن است باعث مرگ انسان شود. نگهداری هر نوع حیوانی در منزل عوارضی دارد که تشخیص برخی از این عوارض و بیماری‌ها در افراد مبتلا بسیار دشوار است و تشخیص آن در برخی دیگر، امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل باید از نگهداری هر نوع حیوان در داخل منزل خودداری کرد.

علی اخوان بهبهانی