از یاد رفته‌ها

متاسفانه این حرفه علی رغم تاکید سازمان جهانی بهداشت هر روز در کشور ما کمرنگ‌تر می‌شود. روز جهانی ماما فرصت مناسبی است تا نگاهی دوباره به جایگاه مامایی در نظام سلامت کشور انداخته شود.

زایمان که یک تجربه حساس و مهیج برای هر خانمی‌است و با هیچ فرآیند دیگری قابل مقایسه نیست، در بعضی از خانم‌ها یک جریان طبیعی و آسان و در بعضی‌ها با مشکل انجام خواهد شد، اما در هر دو مورد نیاز به مراقبت‌های خاصی است. مادر باید قبل از بارداری، در طول دوران بارداری، هنگام زایمان و پس از زایمان زیر نظر ماما یا متخصص زنان و زایمان باشد. همه این مراقبت‌ها برای تولدی سالم و طبیعی انجام می‌شود و همه تلاش‌ها برای سلامت مادر هنگام زایمان و سلامت نوزاد هنگام تولد است و مسوولیت این دو، یعنی سلامت مادر و نوزاد به عهده ماماست که شاید لازم باشد برای کمک به مادر یک شب تا صبح بیدار بماند و چشم بر هم نگذارد تا مادر طبیعی زایمان کند.

مامایی در ایران

قدمت رشته مامایی در ایران به شکل آموزش عالی پس از تحصیلات دبیرستان، به 80 سال قبل برمی‌گردد. اولین آموزشگاه مامایی به نام «مدرسه قابلگی» با 10 نفر شاگرد سال 1298 در بیمارستان بانوان (زنان) سابق شهر تهران تاسیس شد. پس از گذشت 10 سال، اولین آموزشگاه عالی مامایی سال 1308 و با اعطای مدرک معادل لیسانس به عنوان یکی از شعب مدرسه طب آغاز به کار کرد. در سال 1313 دانشگاه تهران تاسیس شد و سپس دانشکده پزشکی آن نیز افتتاح شد. چند سال بعد در سال 1319 بیمارستان زنان به دانشکده پزشکی ملحق شد. از این آموزشگاه تا سال 1331 در مجموع 462 نفر فارغ‌التحصیل شدند. از سال 1335 تا 1358 برنامه آموزشی آموزشگاه به برنامه یک و نیم ساله پرستاری و مامایی برای لیسانسیه‌های پرستاری تغییر یافت. پس از آن به‌دنبال 3 سال تعطیلی انقلاب فرهنگی از آغاز سال 1362 با نام مدرسه عالی مامایی شروع به کار کرد و مجدد از ورودی دیپلم به تربیت کاردان و کارشناس مامایی اختصاص یافت. در سال 1365 پس از انتقال آموزش گروه‌های پزشکی از آموزش عالی به وزارت بهداشت، دانشکده‌های پرستاری و مامایی تاسیس گردید که در بهمن 68 مصوب شد و هم‌اکنون در تربیت دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد مامایی ارائه خدمت می‌کنند.

روزی برای ماما

پنجم ماه می‌مصادف با 15 اردیبهشت، روز جهانی ماما نامگذاری شده است. برای اولین بار در سال 1980 این روز به عنوان روز جهانی ماما پیشنهاد گردید و سپس از سال 1992 به صورت رسمی‌اعلام شد. هدف از بزرگداشت روز جهانی ماما افزایش آگاهی و تبادل اطلاعات ما بین ایشان در راستای سلامتی مادر و نوزاد است.

روز جهانی ماما فرصت مناسبی است برای جلب توجه هر چه بیشتر مردم و مسوولان نسبت به جایگاه و اهمیت حرفه مامایی در ارتقای سلامت خانواده و تامین سلامت جامعه و از آن رهگذر، ساختن بستری مطمئن برای ترسیم آینده‌ای روشن.

«امروز بیش از هر زمانی جهان به ماما نیاز دارد.» این شعر روز جهانی ماماست . این شعار روز جهانی ماما در سال 2009 است. این شعار مبین این است که ماما وظیفه مهمی ‌در مشاوره و آموزش بهداشت نه تنها برای زنان بلکه برای خانواده و جامعه دارد. کار ماما باید شامل آموزش دوران بارداری، آماده کردن والدین برای پذیرش وظایف پدری و مادری بوده و به تنظیم خانواده و مراقبت‌های کودک و بعضی از موارد بیماری‌های زنان گسترش یابد. او می‌تواند در بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها، واحدهای بهداشتی، منازل و هر شکل دیگری از ارائه خدمات مامایی کار کند.

اما طبق نظر عموم، ماما مترادف با کلمه زایمان و مراقبت دوران بارداری است، در حالی که حیطه خدمات مامایی بسیار وسیع‌تر و از ابتدای تولد تا انتهای عمر است و ابعاد مختلف بهداشتی در زمینه بهداشت باروری، مشاوره، آموزش و آگاهی در دوران بلوغ، ازدواج، بارداری و یائسگی را شامل می‌شود. این آموزش‌ها ضامن سلامت خانواده است. این اهداف با کمی ‌توجه و سرمایه‌گذاری قابل دستیابی است.

سزارین بی‌رویه

زایمان طبیعی، هم مقرون به صرفه است و هم برای سلامت مفید. در زایمان طبیعی مادر بلافاصله پس از تولد، نوزاد خود را می‌بیند، او را لمس می‌کند، به او شیر می‌دهد، او را در بغل می‌گیرد و با احساس مادری، احساس غرور می‌کند، اما در زایمان سزارین مادر بیهوش است و از این مزایا برخوردار نیست. مریض سزارین نمی‌تواند بموقع به نوزادش شیر بدهد و او را از این غذای کامل و نعمت بزرگ محروم می‌کند؛ اما علاقه مادران جوان به سزارین و جاذبه مالی این عمل برای پزشکان بخصوص در بخش خصوصی موجب شده آمار سزارین روز به روز بالاتر رود.

براساس آمارهای اعلام‌ شده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شیوع سزارین در ایران به‌طور متوسط 3 برابر بیشتر از آمارهای جهانی است. در آمریکا و چند کشور غربی، تعداد عمل‌های سزارین از 5/4 درصد در سال 1965 میلادی، به 25 درصد در سال 1998 افزایش یافت. از این سال به ‌بعد، آمار سزارین اندکی کاهش یافت یا تقریبا ثابت ماند.

شیوع روز افزون سزارین، نگرانی‌های مدیریتی و بهداشتی را در جامعه و برای مسوولان اجرایی فراهم کرده است. به طوری که طبق آمار در ایران در سال 1379 حدود 35 درصد از کل زایمان‌ها به روش سزارین بود و در سال‌های بعد این رقم سیرصعودی یافت. به طوری که سال 82 آمار سزارین در بیمارستان‌های دولتی دانشگاهی20 درصد، در بیمارستان‌های دولتی غیردانشگاهی 44 درصد و بیمارستان‌های خصوصی 88 درصد گزارش شد.

آمار جدید سزارین در کشور، 15 درصد کل موارد زایمان است و پیش‌بینی می‌شود این کاهش آمار به دلیل افزایش اطلاع رسانی و آگاهی خانواده‌ها باشد. حتی اگر آمار 15 درصدی را در نظر بگیریم، باید گفت این میزان در مقایسه با استاندارد سازمان بهداشت جهانی (8 تا 10 درصد) بسیار زیاد است و باید به کارگیری راه‌های پیشگیرانه و اطلاع رسانی از سوی مسوولان بخش سلامت در کشور ادامه یابد.

بیکاری ماما، مشکلات مادر

افزایش میزان سزارین موجب شده نه تنها ماما که وظیفه اصلی را در تولد نوزادان دارد بیکار شود بلکه سلامت جامعه نیز به خطر بیفتد.

به نظر می‌رسد انگیزه اغلب زنان از زایمان به شیوه سزارین کاهش آستانه درد است. چیزی که این افراد به آن بی‌توجه‌اند این است که هر دو زایمان با درد همراه است ولی در زایمان طبیعی این درد پیش از زایمان است و در سزارین این درد پس از زایمان به وجود می‌آید که بسیار شدید و متناوب است. از طرفی پس از سزارین مدتی طول می‌کشد که اثر داروهای بیهوشی و آنتی‌بیوتیک‌ها که بر شیردهی نیز موثر هستند از بدن خارج شود.

سزارین احتمال حاملگی خارج از رحم را در بارداری‌های بعدی افزایش می‌دهد. در این عمل جراحی مانند عمل‌های دیگر احتمال خونریزی شدید، صدمه به حالب و مثانه و احشای دیگر، بروز اشتباهات پزشکی، آمبولی ریه و عفونت محل زخم وجود دارد. ممکن است پس از سزارین چسبندگی‌هایی داخل شکم رخ ‌دهد یا این‌که محل زخم با فشار اندکی باز شود. معمولا دوره بهبود طولانی است و مراقبت بیشتر مادر و نوزاد را طلب می‌کند. در ضمن محققان می‌گویند سزارین باعث کاهش باروری می‌شود.

با توجه به عوارضی که سزارین پس از زایمان به فرد تحمیل می‌کند و هزینه‌های بی مورد آن، زایمان طبیعی هم به نفع مادر است و هم پزشکان و هم دولت. به همین دلیل طبق برنامه‌ریزی دولت باید این میزان کاهش یابد و البته رسیدن به این هدف همکاری همه جانبه‌ای را می‌طلبد. یکی از دلایل افزایش آمار سزارین بی توجهی به نقش ماما در نظام خدمات سلامت کشور است.

مشکل اشتغال

بزرگ‌ترین مشکل ماما‌های کشور بازار کار نامناسب است. جامعه مامایی یکی از بیشترین میزان‌های بیکاری را در بین فارغ‌التحصیلان رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی دارد.

چند سالی است مقطع کاردانی مامایی از دانشگاه‌های کشور حذف شده است، ولی تعداد زیادی فارغ‌التحصیلان مامایی در مقطع کاردانی اکنون در کشور هستند که امکان پیدا کردن شغل ندارند و با معضل بیکاری مواجهند. گفته می‌شود از مجموع 50 هزار فارغ‌التحصیل مامایی در کشور،30 هزار نفر بیکارند که حدود 60 درصد ماماهای کشور را شامل می‌شوند. از میان شاغلان نیز طبق آمار تنها 10 الی 15 هزار نفر در خدمت مادران باردار هستند و مابقی به حرف دیگری مشغولند.

در اجرای طرح پزشک خانواده حدود 3 هزار ماما جذب شده‌اند و قرار است 5 هزار مامای دیگر نیز در قالب طرح پزشک خانواده جذب شوند، البته در این صورت نیز شاغل شدن 8 هزار ماما در برابر 30 هزار مامای بیکار رقم کوچکی است. علاوه بر حدود 30 هزار مامای بیکار در کشور سالانه حدود 2هزار نفر کارشناس مامایی نیز از دانشگاه‌های کشور فارغ التحصیل می‌شوند که آنها هم دغدغه شغل دارند.

در مدرسه

ماماها آشناترین افراد با مسائل دوران بلوغ، یائسگی و دوران باروری هستند. حضور ماما در مدارس دخترانه به عنوان مربی بهداشت می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش مشکلات ناشی از هیجانات دوران بلوغ داشته باشد. در حال حاضر تعداد بسیار محدودی از ماماها در مدارس غیرانتفاعی حضور دارند.

با در نظر گرفتن این که 50 درصد از جمعیت کشور و جمعیت دانش‌آموزی را زنان تشکیل می‌دهند، حضور ماماها در مدارس می‌تواند پدیده بلوغ دختران را با سلا‌مت همراه کند.

در همین خصوص انجمن علمی ‌مامایی کشور 2 سال پیش به آموزش و پرورش پیشنهاد به کار گرفتن ماماها در مدارس کشور را داد و در حال حاضر ماماها می‌توانند به‌عنوان مربی بهداشت، متقاضی حضور در مدارس شوند. البته کارشناسان معتقدند در آموزش و پرورش به دلیل حساسیت موضوع باید به طور بنیادی‌تر از حضور ماماها استفاده شود.

برای سلامت جامعه

بر اساس استانداردهای بین‌المللی باید بر اساس هر 1000 تولد 30 تا 50 ماما در نظام بهداشت و درمان وجود داشته باشد. با این که در کشور با خیل عظیم ماماهای بیکار مواجه هستیم اما به ازای هر 1000 تولد تنها 12 ماما وجود دارد که این مساله نشان می‌دهد هنوز از خیل عظیم نیروهای جوان با استعداد به دلیل عدم شناخت جایگاه واقعی آن استفاده بهینه نشده است.

سالانه شاهد حدود یک میلیون و 200 هزار تولد در کشور هستیم. باوجود پیشرفت‌های بسیار هنوز در کشور شاهد مرگ مادران باردار هستیم. بیشترین علت مرگ مادران (حدود 60 تا 80 درصد) به علت خونریزی، زایمان سخت، فشارخون بالا، عفونت و عوارض سقط‌های غیر بهداشتی است. این در حالی است که بسیاری از این مرگ‌ها قابل پیشگیری است. با مرگ مادر، خانواده عضو اصلی خود را برای مدیریت و مراقبت کودکان از دست می‌دهد و سرانجام بقا و آموزش کودکان نامعلوم می‌شود. به همین علت است که پیشگیری از مرگ مادران یکی از اهداف مهم کشورهاست. گسترش زایمان طبیعی از برنامه‌های محوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است که ترویج آن از سوی ماماها امکان‌پذیر است. ماماها با اخذ آموزش‌های لازم، قادر به کسب مهارت‌های بالینی و مدیریت به منظور نیل به هدف بهبود مداوم کیفی خدمات برای ترویج مادری ایمن خواهند بود. پیگیری برای برگزاری دوره‌های کوتاه مدت آموزشی در زمینه مهارت‌های نوین مامایی، راه‌اندازی 9 مرکز برای آموزش و ارائه خدمات استاندارد زایمان طبیعی با روش‌های کاهش درد و تشکیل هسته آموزشی از اعضای هیات علمی‌ مامایی برای آموزش روش‌های کاهش درد زایمان به مربیان سراسر کشور، از جمله اقداماتی است که در چند سال اخیر از سوی وزارت بهداشت برای توانمندسازی ماماها و بهبود وضع سلامت جامعه انجام شده است.

با برنامه‌ریزی دقیق و انجام مراقبت‌های لازم در این دوران می‌توان به این هدف دست یافت و ماما به عنوان عضو اصلی در مراقبت از مادر نقش مهمی‌در این راستا ایفا می‌کند.

علی اخوان بهبهانی