پسماندهای ویژه درانتظار ساماندهی‌

کلانشهر‌ها با تولید انبوهی از پسماندهای ویژه بخصوص پسماندهای بیمارستانی در مراکز بهداشتی، پزشکی و درمانگاهی، استان‌های جنوبی کشور با فعالیت شرکت‌های پخش و پالایش و فرآورده‌های نفتی و حتی واحدهای ذوب فلزات هر روزه در حال تولید حجم انبوهی از این پسماندها هستند؛ اما هنوز مدیریت خاصی برای آنها اعمال نمی‌شود و نهایتا در طبیعت رها شده و به تخریب محیط زیست و اثرات جبران‌ناپذیری منجر می‌شوند.

دکتر سروش مدبری استاد دانشگاه و مدیر کل دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست در این باره گفت:‌ مشخص کردن مکان‌های دفن پسماندهای ویژه با همکاری مشاوران و پیمانکارانی از سوی دانشگاه‌ها صورت گرفته و مطالعات جداگانه‌ای نیز در زمینه هواشناسی، آب‌شناسی، زمین‌شناسی و زلزله، کاربرد اراضی و مطالعات زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی نیز در این مناطق انجام شده ‌است.

دکتر سروش مدبری افزود:‌ متاسفانه اگرچه قانون مدیریت پسماندها کار با ارزشی است؛ اما ابهاماتی دارد که باید تکمیل شود به عنوان مثال، برای این بخش از مدیریت پسماندهای ویژه بودجه مورد نیاز در قانون مشخص نشده است. از یک طرف بر اساس ماده 12 محل‌های دفن پسماندهای ویژه بر اساس ضوابط زیست‌محیطی توسط وزارت کشور و با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهاد کشاورزی باید مشخص شود؛ اما در واقع وزارت کشور مسوولیتی برای پسماندهای ویژه ندارد و در ماده 22 قانون مدیریت پسماند نیز آمده است که سازمان باید با رعایت ماده 11 قانون که به مسوولیت سازمان‌های تولیدکننده اشاره کرده است مکان‌هایی را برای این امر به وزارت کشور و وزارت صنایع پیشنهاد کند، اما درباره ادامه آن توضیحی نیامده است.

وی ادامه داد: ‌علاوه بر این‌که وزارت کشور درخصوص پسماندهای ویژه مسوولیتی ندارد، بعضی پسماندها مانند پسماندهای وزارت نفت که حجم انبوهی از پسماندهای ویژه را به خود اختصاص می‌دهند نیز در کشور وجود دارد؛ اما در این بخش اسمی از وزارت نفت نیامده است.

مدیر کل دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به این‌که نحوه اجرایی کردن این قانون هنوز مورد سوال است،‌ گفت: ‌اگر در قانون از استانداری‌ها نام برده می‌شد مشکل کمتر بود چون استانداری‌ها وظیفه هماهنگی میان دستگاه‌های ذی‌ربط را دارند، اما وزارت کشور مسوولیت مستقیمی در این راستا ندارد.

دکتر مدبری افزود: باید توجه کرد علاوه بر تعیین ساز و کار مناسب استفاده از این مکان‌های دفن که باید بر اساس تعیین بودجه دولتی برای سرمایه‌گذاری مشخص شود، فعال‌سازی بخش خصوصی یکی از ضروری‌ترین محورهای اجرای این بخش از قانون مدیریت پسماندهاست.

وی ادامه داد:‌ این فعالیت باید از سوی بخش خصوصی مورد استقبال واقع شود و استان‌هایی مانند استان‌های جنوبی کشور که با نوعی از پسماندهای ویژه در صنعت نفت و پتروشیمی مواجه هستند، نیازمند مدیریت اجرای ویژه‌ای هستند، اگرچه یکی دیگر از مشکلات در این زمینه نبود بخش خصوصی توانمند، متخصص و کارآمد است.

وی با بیان این‌که مکان‌های دفن پسماندهای ویژه هم اکنون در 30 استان کشور و در هر استان به تعداد 5 نقطه مشخص شده است، گفت:‌ از پیشنهادهای ما این است که با توجه به این‌که هنوز مجریان متخصص و توانمند نیز در این راستا وجود ندارند، برای اجرایی شدن و حل این مشکل بودجه مورد نیاز را برای ساخت این لندفیل‌ها در بودجه سازمان حفاظت محیط زیست ببینند و بعد به بخش خصوصی واگذار شود.

پسماندهای بیمارستانی‌

بر اساس تقسیم‌بندی پسماندهای ویژه آن دسته از پسماندهایی که دارای خصوصیات سمیت و بیماریزایی باشند نیز در این دسته تقسیم‌بندی می‌شوند و باید بر اساس روش‌های خاصی امحا شوند.

بر این اساس، وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست جلسات متعددی را برگزار کردند تا براساس آن بهترین راهکار را برای مدیریت پسماندهای بیمارستانی که یکی از عمده مشکلات زیست‌محیطی کلانشهرها بویژه تهران است، انتخاب کنند؛ اما متاسفانه با گذشت زمان‌های طولانی نتایج آن قابل لمس نیست.

دکتر سروش مدبری، مدیرکل دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به آخرین وضعیت پسماندهای بیمارستانی در کشور گفت: این پسماندها از اردیبهشت امسال باید براساس قانون به صورت تفکیک شده جمع‌آوری می‌شدند تا پسماندهای بیمارستانی و عفونی با پسماندهای خانگی و شهری مخلوط نشود؛ اما هنوز گزارش‌ها و شکایاتی مبنی بر تفکیک نشدن این زباله‌ها می‌رسد. هم اکنون بیمارستان‌ها باید با استفاده از روش بی‌خطرسازی و دستگاه‌های اتو کلاو این زباله‌ها را بی‌خطر کنند و آنگاه اگر با پسماندهای شهری مخلوط شوند نیز مشکلی به وجود نخواهد آمد در غیر این صورت زباله‌های آلوده دیگر پسماندها را نیز آلوده خواهد کرد.

به گفته وی، اگرچه برخی بیمارستان‌ها به تفکیک پسماندهای بیمارستانی خود از دیگر پسماندها و حتی برخی نیز به بی‌خطرسازی این پسماندها اقدام می‌کنند؛ اما تخلف بعضی بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کوچک پسماندهای دیگر را آلوده می‌کند.

وی افزود: هم‌اکنون برای تکمیل بانک اطلاعاتی پسماندهای ویژه در حال جمع‌آوری وضعیت پسماندهای ویژه از استان‌ها هستیم که حدود 12 استان اطلاعات خود را در این زمینه ارائه کرده‌اند؛ اما هنوز کامل نیست.

تولید پسماندهای ویژه در بخش‌های مختلف‌

پسماندهای ویژه دارای خطرات جبران‌ناپذیری برای سلامتی انسان‌ها هستند و از گستردگی تولید در بخش‌های مختلف نیز برخوردارند و همه آنها در حد یکدیگر دارای اولویت هستند تا تحت کنترل و امحا قرار گیرند.

سیدمسعود ضیا دزفولی، ‌کارشناس مسوول پسماند دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست نیز در این باره گفت:‌ یکی از پسماندهای ویژه تولیدی در کشور پسماندهای بیمارستانی است که در مراکز مختلف درمانی تولید می‌شود.

وی افزود: براساس آمار روزانه حدود 7 هزار تن پسماند شهری و 70 تن پسماند بیمارستانی تنها در شهر تهران تولید می‌شود. این در حالی است که بخش‌های مختلف دیگری مانند پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، صنایع پتروشیمی و واحدهای ذوب فلزات نیز با انبوهی از تولید این نوع پسماندها مواجه هستند.

وی ادامه داد:‌ باقی‌مانده اسید واحدهایی که با اسید کار می‌کنند، سموم تاریخ مصرف گذشته و از رده خارج نیز جزء دیگری از پسماندهای ویژه هستند.

وی با اشاره به این‌ که آمار دقیقی از وضعیت تولید پسماندهای ویژه در کشور وجود ندارد، گفت:‌ بررسی‌ها نشان می‌دهد پسماندهای پزشکی یک درصد پسماندهای خانگی را تشکیل می‌دهند؛ اما اثرات و خطرات آن با پسماندهای خانگی قابل مقایسه نیست.

مهندس دزفولی افزود: تمام پسماندهای ویژه دارای اهمیت هستند و باید از روش‌های روز دنیا برای مدیریت آنها استفاده کرد به عنوان مثال، در واحدهای ذوب فلزات با ذوب خاک معادن پسماندهای ویژه تولید می‌شود؛ به طوری که حدودا از یک تن خاک 15 درصد ماده اصلی حاصل شده و مابقی یعنی 85 درصد باطله است که باید مدیریت و کنترل شوند.

وی ادامه داد: ‌واحدهای تصفیه دوم روغن که لجن اسیدی تولید می‌کنند و پسماندهای زیادی دارند و شرکت‌های پخش و پالایش نیز با حجم بالایی از این پسماندها مواجه هستند.

وی تاکید کرد: ‌ادارات کل محیط زیست استان‌ها باید به نظارت بیشتری به اجرای قانون مدیریت پسماندها بپردازند و واحدهای تولیدکننده پسماند براساس قانون باید پسماندهای خود را امحا کنند و اگر توان لازم را ندارند، از مشاوران تخصصی استفاده کنند. تولیدکنندگان می‌توانند با مراجعه به شرکت‌های پیمانکار و مشاوران زیست محیطی از توان علمی و تجربه آنها استفاده کنند تا کم‌کم زمینه تخصصی این بخش نیز گسترش یابد.

کارشناس مسوول پسماند دفتر بررسی آلودگی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست گفت: ‌نیاز به یک زباله سوز نسل جدید برای امحای پسماندهای ویژه بخصوص برای سموم تاریخ مصرف گذشته و سموم از رده خارج یا داروهای قدیمی بسیار احساس می‌شود. بخش خصوصی می‌تواند با همکاری یکی از سازمان‌های دولتی که توانایی ورود به فاز اجرا دارد، وارد این بخش شود و سرمایه‌گذاری کند و همیشه نیز ورودی برای این بخش وجود دارد.

دزفولی با اشاره به روغن‌های آسکارال و این ‌که باید بر اساس قانون مدیریت و کنترل شوند، گفت: هم‌اکنون به دلیل نبود فناوری مناسب برای امحای این پسماندها تنها در ظروف در بسته و در محیط مناسب نگهداری می‌شوند که باید با سرمایه‌گذاری از روش‌های روز دنیا برای امحا و کنترل این مواد استفاده کرد که این امر نقش بسزایی در جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و حفظ محیط زیست خواهد داشت.

اثرات بهداشتی و زیست محیطی پسماندها

کنترل نکردن پسماندهای شهری و روستایی، اعم از مواد زاید انسانی، حیوانی و گیاهی در محیط، به علت وجود انواع مختلف پسماندهای غذایی با رطوبت و حرارت مناسب و پناهگاه‌هایی که همواره در توده‌های زباله وجود دارد، از عوامل اصلی و مولد بسیاری از بیماری‌های انسان و حیوانات است.

انتشار زباله‌های بیمارستانی در محیط و پراکندگی مواد زاید خانگی و صنعتی از یک سو و تداوم فصول گرم سال با توجه به کثرت بیماری‌های عفونی و طولانی شدن زمان برداشت زباله از معابر و اماکن عمومی از سوی دیگر، ازجمله عواملی هستند که محیط مناسبی را برای تکثیر و رشد سریع بسیاری از باکتری‌ها و انگل‌ها فراهم می‌آورند.

به عنوان مثال، مگس با انتقال فیزیکی بسیاری از باکتری‌ها و انگل‌ها موجب ابتلای انسان به تراخم، اسهال و بیماری‌های قارچی و مسمومیت غذایی می‌شود. همچنین گربه‌ها و سگ‌های ولگرد که همچون موش و مگس از سفره رنگین غذایی و پسماندهای زباله‌های شهری تغذیه می‌کنند نیز عوامل بسیاری از بیماری‌های عفونی و انگلی هستند که البته با برنامه‌ریزی صحیح قابل کنترل هستند.

در بخش پسماندهای شهری تفکیک پسماندها به 2 دسته ‌تر و خشک در مبدا تولید از آلودگی ناشی از مخلوط شدن و فعل و انفعالات شیمیایی و تولید شیرابه پیشگیری می‌کند و تبدیل مواد به محصولات جدید و قابل استفاده را در بردارد.

پسماندهای خشک بویژه کاغذ، مقوا، پلاستیک، فلزات و شیشه از ارزش اقتصادی و زیست‌محیطی برخوردارند و در صورت تفکیک، در واحدها و کارخانجات بازیافت به محصولاتی با کاربردهای مشابه و یا جدید تبدیل می‌شوند تا از اتلاف منابع و سرمایه‌های ملی جلوگیری به عمل آید.

تفکیک کامل زباله‌های‌تر از زباله‌های خشک نیز بهبود کیفیت و خلوص کود کمپوست را در پی دارد. نزدیک به 70 درصد زباله‌های شهر تهران از نوع زباله ‌تر (پسماند مواد غذایی، میوه و سبزی)‌ است‌ و این پسماندها در فرآیندی به کود گیاهی (کمپوست) تبدیل می‌شوند که مورد استفاده امور زراعی و باغبانی قرار می‌گیرند.

همچنین بازیافت و استفاده مجدد از مواد و کالاها موجب جلوگیری از دفن زباله و آلودگی زمین و آب‌های سطحی و حفظ محیط زیست می‌شود.

در بخش پسماندهای ویژه این تفکیک به این شکل وجود ندارد و هر کدام از پسماندها در هر بخش و متناسب با نوع تولید و خصوصیات شیمیایی و فیزیکی آن باید به روش ویژه‌ای امحا شود.

کشور ما در زمره مصرف‌کننده‌های اصلی داروها قلمداد می‌شود و آلودگی شیمیایی بر آلودگی‌های محیط با انتشار این بخش از پسماندهای ویژه اضافه می‌شود و منابع آب و خاک را به صورت جبران‌ناپذیری آلوده می‌کند از این‌رو باز هم توجه به پسماندهای بیمارستانی مورد توجه قرار می‌گیرد.

ضرورت زندگی سالم اقتضا می‌کند به صورت مستمر روش‌های مدیریت شهری و اجتماعی خود را بهبود بخشیم. امروزه در سراسر جهان برای تمام پسماندهای شهری و ویژه روش‌هایی برای کنترل و امحا وجود دارد که انسان‌ها را تا حدی از شر این بخش از بازمانده تولیدات خود رها می‌کند تا برگشت آنها به طبیعت دوباره گربیانگیر خودشان نشود و آنها را در چرخه جبران‌ناپذیری از اثرات تخریب طبیعت قرار ندهد.

 استفاده از تجربیات دیگر کشورها و روش‌های روز دنیا در کنار هماهنگی دستگاه‌های داخلی و سرعت عمل بیشتر به منظور از دست نرفتن فرصت‌ها و زمان‌های غیرقابل برگشت باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد و در این خصوص با جدیت عمل شود.

حمیده سادات هاشمی‌