آواهای رمضان‌

قرائت قرآن

خواندن قرآن با صوت‌خوش از جمله مواردی است که همواره به آن توصیه شده است. اگر چه مسلمانان در تمامی طول سال قرآن می‌خوانند، اما مراسم ختم قرآن در ماه رمضان و هر شب پس از افطار در مساجد، تکایا. حسینیه‌ها و منازل شخصی سنتی پایدار و دیرینه است.

این سنت امکان قرائت قرآن و آموزش الحان قرآنی را برای همگان فراهم می‌آورد. با این حال، الحان تثبیت شده استادان معروف همواره مرجع خواندن قرآن است. قرآن را به 2‌شکل ترتیل و صوت می‌خوانند. ترتیل، شیوه‌ای است که به بیان دکلمه‌گونه و روایت و نقل نزدیک است؛ در حالی‌‌که در شیوه دوم مبتنی بر مقام‌هایی که امروزه در مقام قرائت قرآن تثبیت شده‌‌اند، قاری به قرائت می‌پردازد. قاریان مصری از جمله زبده‌ترین مجریان قرآنی محصوب می‌شوند. در مصر و بسیاری از کشورهای عربی، قاریان با مقام‌ها و آواهای قرآنی از بدو کودکی آشنا می‌شوند.

به عبارتی، یک قاری ممتاز به آواهای موسیقایی که با آن تلاوت می‌کند، آشناست و می‌تواند مقام‌ها و الحان مختلفی را برای قرائت خود برگزیند. این مقام‌ها مرتبط و برگرفته از سیستم مقام‌های آوازی در موسیقی عربی است.

از سوی دیگر، از دیرباز قاریان ایرانی، لحن و آوای مرتبط با آواهای ایرانی را در قرائت خود به کار می‌بردند. اما با گسترش رسانه وارتباطات گسترده با قاریان ممتاز جهانی و همچنین بحث زبان مادری و الحان قاریان عرب، سبب شد بتدریج قاریان ایرانی، لحن قرائت خود را به قاریان عرب نزدیک کنند و از آنها تاثیر مستقیم بپذیرند. قاریان بومی  محلی ساکن در مناطق مختلف ایران، به دلیل پیشینه فرهنگی و در هم تنیدگی فرهنگ با موسیقی بومی و نفوذ آواهای مادری در ذهن و روح و جسم و جان خود، قرآن را با لحن بومی می‌خوانند. به عنوان مثال شنونده متوجه تفاوت میان نحوه قرائت یک قاری بوشهری با دزفولی می‌شود.

متاسفانه بحث قرائت صحیح الفاظ و متن قرآن و قواعد و تجوید و نکات فنی با الحان قرآنی مختلط شده و قاریان معاصر نه تنها در متن که در لحن نیز شیوه ایرانی و بومی خود را ازدست می‌دهند و کاملا از شیوه روایت عربی پیروی می‌کنند.

اذان‌

اذان، سرود رسمی مسلمانان، نه‌تنها اوقات شرعی را اعلام می‌دارد، بلکه ارکان اساسی عقاید مسلمین را نیز بیان می‌کند. مقام و موقعیت اذان‌گو که به طنین، قدرت و جنس صدا بستگی داشته، از زمان پیامبر مورد توجه بوده است و به همین دلیل بلال، اذان‌گوی خاص پیامبر بود.

اما در دوران معاصر، این اهمیت کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در بسیاری از مساجد، اذان‌گوها چندان دارای تسلط و صدای قوی و رسا و خوش در اجرای اذان نیستند. با این حال، در موقعیت رسمی‌‌‌تری نظیر رادیو، تلویزیون به این مهم توجه می‌شود. برای ما ایرانیان، اذان موذن‌زاده، اردبیلی که در دهه 40 خوانده شده، نه‌تنها نماد ایرانی بودن را با خود به همراه دارد، بلکه ماه رمضان با شنیدن این اذان در ذهن ایرانیان عجین شده است. موذن‌زاده این اذان را درگوشه روح‌الارواح از آواز بیات ترک خوانده است.

اذان مشابه دیگری در همین لحن با صدای شخصی به نام آفاتی اجرا شده که گاه از صدا و سیما نیز پخش می‌شود. «صبحدل» نیز از جمله اذان‌گوهایی است که قبل از انقلاب در حسینیه ارشاد اذان می‌گفت: به همت صبحدل، اوایل انقلاب کلاس‌های قرآن و مناجات و اذان در صدا و سیما تشکیل شد که دعای ربنا، با صدای محمدرضا شجریان حاصل این کلاس‌ها بوده است. اذان‌گوهای ایرانی، اذان خود را اغلب در آواز شور و حجاز ابوعطا می‌خوانند.

مناجات‌

دعا و مناجات به درگاه خداوند برای ایرانیان توام با جنبه‌های عرفانی و معنوی است. مناجات مربوط به خواجه عبدالله انصاری در قرن پنجم ورد زبان ایرانیان بوده و تحت تاثیر آن مناجات‌نامه‌های دیگری نیز شکل گرفته است. ضمن آن که بسیاری از شاعران نظیر عطار نیز الهی‌نامه دارند. در ماه رمضان، خواندن مناجات بخصوص در سحرهای رمضان، حال و هوای خاصی دارد. از زمان‌های قدیم مناجات‌خوان‌ها بر گلدسته‌های مساجد یا بام رفته و در سحرگاهان تا هنگام اذان مناجات می‌خواندند. شنیدن مناجات با الحان خاص نیز بخش جدایی‌ناپذیر مناسک و مراسم و آیین‌های رمضان ایرانی است. در میان قدیم‌ترین آثار بازمانده از دوره قاجار که روی صفحات سنگی ضبط شده است، مناجات‌هایی نیز از استادانی چون جناب دماوندی مانده است که اهمیت مناجات‌خوانی را می‌نمایاند.
در سال‌های اخیر مناجات ربنا با صدای محمدرضا شجریان به آیینی ماندگار و همیشگی در افطار ماه رمضان بدل شده است. این مناجات همراه یک مثنوی افشاری از بهترین نمونه‌های مناجات‌خوانی است که تسلط مجری آن به آواز در موفقیت آن انکارناپذیر است. شکل دیگری از مناجات‌ها اجرای گروهی قرآن و تواشیح است که در این زمینه نیز نمونه‌های برجسته‌ای در این سال‌ها پدید آمده است. ازجمله اجرای گروهی دعای «الخالق الباری...» که از سوی هنرمند گرامی هادی آزرم تنظیم شده است.

ماه رمضان، مناسک و آیین‌های دیگری چون شب‌های قدر و دعای جوشن کبیر، مراسم شهادت حضرت علی در 21 رمضان، تولد امام حسن در 15‌رمضان، مراسم سحری و اجرای آن در برخی مناطق نظیر بوشهر و مراسم الوداع مربوط به پایان رمضان با آواها و الحان خاص خو دارد که در فرصتی دیگر به آن پرداخته می‌شود.

جواد بشارتی