مبارزه با دشمن مشترک‌

بیماری‌های قابل انتقال میان حیوان و انسان از گروه باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها هستند. ازجمله مهمترین بیماری‌های مشترک بین انسان و دام که در کشور ما دیده می‌شود، می‌توان به تب مالت، سالک، هاری، سیاه زخم، کیست هیداتیک و تب خونریزی‌دهنده کریمه و کنگو اشاره کرد. از طرف دیگر، به دلایل مختلف خطر ورود بیماری‌های دیگر از قبیل جنون گاوی، تب دره ریفت و آنفلوانزای پرندگان را نباید نادیده گرفت. براساس گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی، از میان 1709 عامل بیماری‌زا، 832 عامل (49 درصد) از حیوانات به انسان منتقل می‌شوند. از میان 156 بیماری نوپدید شناخته شده در انسان، تعداد 114 مورد آن از بیماری‌های مشترک انسان و دام هستند.

متاسفانه درمان موثری برای برخی از بیماری‌های مشترک انسان و دام نظیر هاری و جنون گاوی وجود ندارد. از سوی دیگر، گروهی از بیماری‌های مشترک سبب ایجاد ضرر و زیان اقتصادی شدید به انسان‌ها می‌شوند.

بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان یکی از مشکلات نظام سلامت به شمار می‌رود و باید نظام مراقبت از بیماری‌های مشترک دامی و انسانی افزایش یابد. از سال 81 تا 85 برخی بیماری‌ها مانند سالک، تب مالت و حیوان گزیدگی افزایش یافته است. سالانه بیش از 400 میلیارد تومان هزینه از سوی وزارت بهداشت برای بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان صرف می‌شود. در حالی که بسیاری از دست‌اندرکاران این بودجه را به نسبت گستردگی کار موردنیاز بسیار ناچیز می‌دانند.

پرندگان مرگ‌

نام آنفلوآنزای پرندگان برای همگان آشناست بیماری ترسناک و مرگباری که از پرندگان به انسان سرایت می‌کند.
در چند سال گذشته، بحث آنفلوآنزای پرندگان بحث داغ محافل بهداشتی کشور بوده و هرازچند گاهی شایعه وجود این بیماری در کشور قوت می‌گرفت که بعد هم از سوی وزارت بهداشت تکذیب می‌شد. آنفلوآنزای پرندگان یا آنفلوآنزای مرغی یک بیماری ویروسی مسری در بین حیوانات است که بیشتر از همه پرندگان را مبتلا می‌کند. تقریبا همه انواع پرندگان نسبت به عفونت حساس هستند؛ اما عفونت در پرندگان اهلی بسرعت باعث همه‌گیری وسیع می‌شود.

علائم بیماری در انسان سرفه، گلودرد، تب، درد عضلانی، عفونت چشم و ذات‌الریه است.

اولین مورد ابتلای انسان‌ها به آنفلوانزای پرندگان در سال 1997 در هنگ‌کنگ رخ داد. در اواخر سال 2003 و طی سال 2004 و 2005 همه گیری آنفلوانزای پرندگان شدیدا‌ بیماری‌زا در ماکیان کشورهای ویتنام، کامبوج، چین، اندونزی، لائوس، مالزی و تایلند دیده شد و بسرعت به سمت مغولستان، قزاقستان، روسیه،‌ ترکیه، رومانی، انگلیس و کرواسی پیشرفت کرد.

آنفلوانزای پرندگان از پرنده به پرنده، پرنده به انسان و محیط به انسان می‌تواند انتقال یابد. در کشورهای همسایه ما هم مواردی از این بیماری هم در پرنده و هم در حیوان دیده شده است. بنابراین ایران نیز از کشورهایی است که در معرض خطر این بیماری قرار دارد.

زخم‌های سالک‌

حتما تا به حال جای زخمی فرورفته و پایدار را در صورت برخی مشاهده کرده‌اید. این زخم ردپای همیشه ماندگار سالک است. البته سالک یک یادگاری فراموش شده نیست. وضعیت ابتلا به سالک در ایران به شکلی است که شعار سال گذشته روز ملی مبارزه با بیماری‌های مشترک حیوان و انسان «کنترل سالک، وظیفه همه است» تعیین شده بود و به اعتقاد مسوولان وزارت بهداشت هم‌اکنون وضعیت کشور به لحاظ ابتلای به سالک بسیار حساس است.

بد نیست بدانیم در سال 1385 بیش از 23 هزار مورد سالک انسانی در کشور به ثبت رسید؛ در حالی که در سال 1380، 4 هزار و 505 مورد ابتلا به سالک گزارش شده بود.

عامل بیماری سالک انگل تک‌یاخته‌ای است که در زخم‌های پوستی ناشی از این بیماری در انسان، جوندگان و سگ مبتلا به سالک وجود دارد. ناقل بیماری سالک، پشه‌ریزی به نام پشه خاکی است. پشه خاکی در طول روز در پناهگاه‌های گرم، تاریک و مرطوب، شکاف‌های عمیق دیوارها، اماکن متروکه مخروبه، اصطبل‌ها، اطراف توده‌های زباله، کودهای حیوانی، لانه جوندگان، پشت اشیای ثابت منزل مانند کمد یا قاب عکس استراحت و در ساعات اولیه شب، شروع به فعالیت خونخواری و تغذیه می‌کند. 350‌میلیون نفر در جهان در خطر ابتلا به سالک هستند و 12 میلیون نفر تاکنون به این بیماری مبتلا شده‌اند که سالانه یک میلیون و 500 هزار نفر به آمار مبتلایان افزوده می‌شود. این بیماری در ایران نیز به صورت بومی دیده می‌شود.

یکی از علل افزایش ابتلا به سالک در 5 سال گذشته فراهم بودن شرایط زیست ناقل این بیماری به عللی چون جمع‌آوری نکردن نخاله‌های ساختمانی، تغییر روش کشاورزی و استفاده از کودهای دامی، وجود مخروبه‌ها و شرایط آب و هوایی مستعد برای رشد ناقل این بیماری است.

علاوه بر این، عوامل تراکم جمعیت بویژه در حومه شهرها وضعیت بهداشت محیط خیلی نامناسب، سوءتغذیه، مهاجران و نگهداری کبوتر و پرندگان سبب افزایش جمعیت پشه خاکی ناقل و نهایتا تماس بیشتر افراد با پشه خاکی و انتقال سالک شده است. متاسفانه هم‌اکنون خانه‌سازی و سدسازی‌ها در کشور بدون توجه به استعداد منطقه از نظر ابتلای به سالک صورت می‌گیرد. براساس گزارش‌های وزارت بهداشت خراسان، گرگان، سمنان، قم، تهران، بعضی مناطق شهر تهران، اصفهان، یزد، فارس، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمان و ایلام از استان‌هایی هستند که میزان آلودگی آنها به سالک بیشتر است و متاسفانه در سال‌های اخیر این بیماری به شهرهایی که سابق بر این از این نظر مشکلی نداشتند نیز گسترش یافته است.

در کنترل سالک شهرداری‌ها نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند. آسفالت‌ کردن خیابان‌ها و کوچه‌ها، مرمت حفرات و شکاف‌های موجود، جمع‌آوری زباله‌ها و دفن بهداشتی آنها از انتقال بیماری جلوگیری می‌کند.

تب هزار چهره

بیماری تب مالت در سراسر جهان وجود دارد، ولی این بیماری به صورت بیماری بومی در ایران است که به طور پراکنده در بیشتر نقاط ایران دیده می‌شود.

طبق گزارش‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شیوع بیماری تب مالت در کشور طی 3 سال گذشته بیش از 30 درصد افزایش یافته است. میزان شیوع این بیماری در ایران در سال 68 حدود 170 در هزار نفر بود که با آموزش و اقدامات پیشگیرانه این میزان تا سال 79 به 24 در 100 هزار نفر کاهش یافت؛ اما از این سال دوباره روند صعودی این بیماری مشاهده شد، به طوری که آمار سال 84 حاکی از شیوع این بیماری به میزان 39 درصد هزار نفر است.

البته براساس آمار سال 86 تعداد مبتلایان انسانی تب مالت به 20 هزار نفر کاهش یافته است، اما توجه داشته باشید آمار مبتلایان به تب مالت در کشور چندان قابل استناد نیست، زیرا بخشی از بیماران به مطب‌های خصوصی مراجعه می‌کنند و پزشکان نیز به ‌دلیل کمبود وقت یا علاقه، گزارش‌های خود را نمی‌دهند و در نتیجه آمار واقعی همواره پنهان می‌ماند.

بیماری تب مالت بیشتر در مناطق غربی و شمال غرب کشور شایع است و استان‌های همدان، آذربایجان و کردستان بیش‌ترین میزان ابتلا به این بیماری را دارند.

لبنیات غیرپاستوریزه عامل مهم انتقال بیماری تب مالت است. بستنی مهم‌ترین فرآورده لبنی است که می‌تواند باعث بروز بیماری تب مالت شود. بستنی به دلیل انجماد شیر و استفاده از خامه مهم‌ترین فرآورده‌ای است که باعث بیماری تب مالت می‌شود. استفاده از شیرهای غیرپاستوریزه در تهیه بستنی نیز یکی دیگر از دلایل انتقال این بیماری از طریق بستنی است. پس در خوردن بستنی سنتی با احتیاط عمل کنید.

البته فقط خوردن شیر و سرشیر و خامه یا پنیر که از شیر نجوشیده باشد، آدم را به تب مالت مبتلا نمی‌کند، بلکه هر تماس مستقیم با حیوان بیمار و آلوده می‌تواند انسان را به تب مالت دچار کند. مهم‌ترین نکته در روند بیماری تب مالت علائم متفاوت بیماری است که گاهی موجب پنهان ماندن آن از چشم بیمار و پزشک می‌شود. در نوع‌ حاد، علائم‌ تب‌ و لرز متناوب‌، تعریق‌، خستگی‌ قابل‌ توجه‌، درد به‌ هنگام‌ لمس‌ ستون‌ فقرات‌ و سردرد به طور ناگهانی‌ ظاهر می‌شود. احتمال دارد بیمار در مدت زمان طولانی علائمی مانند تب و درد عضلانی و مفصلی و احساس کسالت و خستگی را حس کند، اما علائم آنقدر خفیف باشد که توجه جدی به آن نشود، اما در زمان پیشرفت بیماری علائم شدید‌تری مانند دردهای عضلانی و مفصلی مدام و احساس کسالت و خستگی شدید بروز می‌کند. گاهی نیز تنها علامت بیماری افسردگی است. به همین علت تب مالت بیماری هزار چهره لقب گرفته است.

آنچه مهم است این است که تب مالت، بیماری مشترک بین دام و انسان است که می‌توان با دادن آگاهی به مردم و تشویق آنان به مصرف محصولات لبنی پاستوریزه این بیماری را کنترل کرد.

در محاصره بیماری‌

خطر بیماری‌های قابل انتقال میان حیوان و انسان در ایران با وجود کشورهای آلوده در همسایگی ما که برخی از آنها از ثبات سیاسی لازم هم برای برخورداری از نظام سلامت مناسب محرومند، بیشتر است. جدا از وضعیت عمومی سلامت در کشورهای همسایه قاچاق دام از مرزهای کشورهای همسایه نیز موجب افزایش بیماری ازجمله سیاه زخم در برخی مناطق مرزی کشور شده است.

اعتبارات اندک‌

صرف نظر از بحث همیشه تکراری و کهنه کمبود و نبود اعتبارات درخصوص این بیماری‌ها نکته دیگری قابل‌توجه است. برای مقابله با بیماری‌های قابل انتقال بین حیوان و انسان واکسیناسیون دام و آزمایش از دام‌ها صورت می‌گیرد و در مواردی که لازم باشد، حیوان‌های آلوده، کشتار یا معدوم می‌شوند و برای کشتار آنها به دامداران غرامت پرداخت می‌شود. سال گذشته حدود 2 هزار راس گاو کشتار و یک میلیارد و 500 میلیون تومان غرامت به دامداران بابت کشتار دام‌های مبتلا به بروسلوز و سل گاوی پرداخت شد. همچنین 170 میلیون تومان غرامت نیز برای معدوم کردن 100 راس گاو و گوسفند هزینه شد. خوشبختانه در سال گذشته، از طریق اجرای طرح‌های مختلف توسعه مبارزه با بیماری‌های مشترک و با صرف 165 میلیارد ریال، پوشش واکسیناسیون دام علیه تب مالت 180 درصد، واکسیناسیون تب برفکی 130 درصد و واکسیناسیون هاری 40 درصد رشد داشته است. این بودجه در اختیار سازمان دامپزشکی قرار دارد. از سوی دیگر، قسمت دیگری از بودجه در اختیار وزارت بهداشت است که هماهنگی این 2 نهاد بسیار اهمیت دارد. از سوی دیگر، جلب مشارکت مالی دیگر سازمان‌ها برای کنترل و جلوگیری از انتقال بیماری‌ها بین انسان و حیوان بسیار ضروری است.

همکاری بین بخشی‌

بیماری‌های مشترک بین انسان و دام به هاری تب مالت و سالک ختم نمی‌شود. در سال 85،  200 مورد ابتلا به سیاه زخم و 40 مورد تب کنگو در کشور دیده شده است. 350‌‌مورد بیمار شناخته شده کیست؟ هیداتیت آمار در خور توجهی است.خطر آنفلوآنزای پرندگان هنوز کشور را تهدید می‌کند.

سلامت انسان همواره یکی از دغدغه‌های بشری بوده و هست. انسان سالم نقش اساسی و پایه‌ای در سلامت جامعه بشری دارد؛ امری که پایه گذار تمام پیشرفت‌ها و تمدن‌های بشری بوده است. بیماری‌های قابل انتقال میان انسان و حیوان فصل مشترک دو حرفه پزشکی و دامپزشکی است که از نظر حفظ سلامت و بهداشت جوامع انسانی و دامی دارای اهمیت بسزایی است. نام این دسته از بیماری‌ها نمایانگر مسوولیت مشترک و خطیری است که به طور مشترک به عهده پزشکان و دامپزشکان در زمینه پیشگیری، تشخیص و درمان این قبیل بیماری‌هاست. این بیماری‌ها علاوه بر وارد آوردن خسارات سنگین اقتصادی به جهت از میان رفتن دام‌های بیمار، سلامتی انسان را نیز تهدید می‌کنند. موفقیت برای کنترل بیماری‌های انسان و دام نیازمند آگاهی عمومی از خطرات این بیماری‌هاست در این صورت با بسیج عمومی از سوی همه دستگاه‌های اجرایی مانند حرکتی که 2 سال پیش برای کنترل سالک در استان خراسان با همکاری استانداری این استان انجام شد، کنترل و مهار این بیماری‌ها آسان می‌شود.

برای مبارزه و کنترل این بیماری‌ها، سازمان‌های مختلفی دخالت دارند بجز وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان دامپزشکی باید به وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط زیست نیز اشاره کرد. جز با همکاری و هماهنگی این نهادها نمی‌توان امیدی به مبارزه با این نوع بیماری‌ها داشت.

مبارزه‌ای دشوار

مهار بیماری‌های مشترک میان انسان و دام کاری بسیار دشوار است. کارکنان زحمتکش شاغل در بخش دامپزشکی همواره در صف اول مبارزه با بیماری‌های مشترک انسان و دام قرار دارند و در کنار آنان کارکنان وزارت بهداشت و بخش سلامت کشور نیز به این کار مشغولند. ماهیت متفاوت بیماری‌های مشترک بین انسان و دام روش‌های متفاوت مبارزه را نیز طلب می‌کند.

این روش‌های اختصاصی مبارزه با برخی از مهم‌ترین بیماری‌های مشترک بین انسان و دام در سازمان دامپزشکی کشور برنامه‌ریزی و در سطح کشور  اجرا می‌شود.

در حال حاضر، برای مبارزه با سیاه زخم واکسیناسیون دام‌های حساس صورت می‌گیرد. برای آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان اجرای سیستم مراقبت در نظر گرفته شده است. برای هاری واکسیناسیون در دام‌ها روش انتخابی است. در تب خونریزی‌دهنده کریمه و کنگو و بیماری تب دره ریفت سم‌پاشی اماکن دامی و آموزش روش موثر است. بیماری آبله نیز با واکسیناسیون در دام‌ها قابل پیشگیری است. تب مالت با واکسیناسیون در دام‌های حساس و حذف دام‌های بیمار کنترل می‌شود.

درخصوص بیماری سل انجام تست و کشتار در دامداری‌ها روش مبارزه است. سالمونلوز و بیماری‌های قابل انتقال از طریق گوشت و فرآورده‌های دام‌ها با شیوه بازرسی گوشت دام و طیور و کنترل بهداشتی مراکز عرضه فرآورده‌های خام دامی کنترل می‌شود.

در کنار تمامی این موارد آموزش به عنوان مهم‌ترین راه مقابله با بیماری‌های مشترک بین انسان و دام همواره مدنظر بوده است؛ چراکه در برابر بسیاری از این بیماری‌ها راه‌های مبارزه اختصاصی وجود ندارد.

زخم‌های سیاه

به دلیل کشندگی بسیار بالای بیماری سیاه زخم در دام، این بیماری در دامپزشکی اولویت خاصی دارد. خوشبختانه از سال 1360 تاکنون بروز این بیماری از 5/0 درصد هزار نفر افزایش نداشته و حتی در استان‌‌هایی که بیشترین موارد را داشته‌اند، از 3 درصد هزار نفر تجاوز نکرده است.

میکروب بیماری در انسان و حیوان ممکن است از راه خراش‌های پوستی، راه گوارشی یا از طریق تنفس ایجاد آلودگی کند. در انسان میکروب بیشتر از راه خراش‌های پوستی وارد بدن می‌شود ولی ندرتا ممکن است از راه مخاط دستگاه تنفس یا گوارش افراد را مبتلا کند. بسته به راه ورود میکروب 3 نوع بیماری ایجاد می‌شود: سیاه‌زخم پوستی، تنفسی و گوارشی. احتمال ابتلا به سیاه زخم در کارگرانی که با حیوان مرده یا محصولات به دست آمده از حیوان مبتلا سروکار دارند، زیاد است.

سیاه‌زخم تنفسی یا ریوی که در انسان بیماری پشم ریسان هم خوانده می‌شود، در اثر استنشاق عامل بیماری‌زا ایجاد می‌شود که در ابتدا آثاری شبیه به سرماخوردگی دارد، ولی بزودی به بیماری شدید ریوی تبدیل می‌شود. میزان تلفات در این شکل بیماری حتی افرادی که تحت درمان دقیق قرار می‌گیرند زیاد است؛ چون زمانی به بیماری مظنون می‌شوند که ضایعات قابل ترمیم نیست.

علی اخوان بهبهانی‌