تاملی در جنبشهای دانشجویی

پاریس ، ماه می سال 1968 جنبشی عظیم در میان دانشجویان شکل گرفته است دوگل ، فرانسه و تمامی اروپا در هراس عجیبی فرورفته اند. با این که اعتصابات عمومی و

کد خبر: ۱۷۶۵۰

اعتراضات خیابانی پاریس و سپس کل فرانسه را در برگرفته ، اما هیچ کس نمی داند دانشجویان چه می خواهند. آنها دیگر یک گروه اجتماعی را دشمن خود نمی دانند. دشمنی آنها با کلیت اشکال غیرشخصی ، عقلایی شده و بروکراتیک قدرت اجتماعی اقتصادی است . چیزی که مارکوزه و حلقه فلسفی مکتب فرانکفورت پیشرو، تحلیلگر و آموزگار آن شمرده می شد. در دهه 60شرایط جهانی و محیطهای روشنفکری متاثر از آموزه های مارکوزه بود؛ اما در مرکز روشنفکری قرن بیستم زمانی که همه دنیا حرکت خود را با گامهای سارتر هماهنگ می کرد هموطنان و همزبانان او نمی توانستند نبض خود را با ضربان او تنظیم نکنند. جهانی متاثر از آموزه های مارکوزه و محیطی ملهم از اندیشه های سارتر، منتظر و آماده یک حرکت بود و این حرکت با جنبش دانشجویان شکل گرفت . آنها ابتدا به بهانه این که مارشال دوشاک ، وزیر دفاع 3ماه به خدمت سربازی افزوده است و سپس به بهانه سختی امتحانات ، به خیابان ها ریختند. پس از مدتی کارگران نیز به آنها پیوستند و بدین ترتیب اعتصابات گسترده ای شکل گرفت تا آنجا که برخی گمان کردند انقلابی دیگر در فرانسه رخ داده است . این تحولات آنچنان سریع اتفاق افتاد که حتی سیاستمدار کهنه کاری چون آندره مالرو نیز نتوانست آن را پیش بینی کند. دوگل تنها به نیروی ارتش بود که توانست این جنبش را فرو نشاند؛ اما اثرات این حرکت چنان عمیق بود که عاقبت به استعفای او انجامید. دوگل ، شخصیت مناسب فرانسه و اروپا بود و جنبشی که به کناره گیری او انجامید در پی هرج و مرجی بود که با آن هرگونه دولت ، مذهب و فرد را نفی می کرد. بندیکته ، رهبری این جنبش را به عهده داشت و قهرمان نسل 1968فرانسه شد؛ آدمی که توانست دوگل را از مسند قدرت پایین بیاورد. اما همو در 50سالگی بر قبر دوگل او را چنین توصیف می کند: «شما اینقدر بزرگ بودید که آدم کوچکی مثل من را ندیدید و من آنقدر کوچک بودم که می خواستم بزرگی شما را در مردمک چشمانم جا بدهم». آری ، بندیکته و همراهانش کاری کردند که نمی بایست می کردند. تهران ، 16آذر سال 1332 در پی اعتراضات دانشجویان و درگیری آنها با نیروهای نظامی ، 3نفر به نامهای مصطفی بزرگ نیا، آذر شریعت رضوی و ناصر قندچی مورد اصابت گلوله قرار گرفتند و جان باختند. روز بعد ریچارد نیکسون ، معاون آیزنهاور رئیس جمهور وقت امریکا به همراه هیاتی عالی رتبه وارد تهران شد و مورد استقبال رسمی سرلشگر زاهدی قرار گرفت . نیکسون عصر همان روز در هوایی برفی تاج گلی را نثار قبر رضاشاه کرد و سپس به دانشگاه تهران رفت و از دانشکده حقوق درجه دکتری افتخاری گرفت . مخالفان رژیم به همین مناسبت 16آذر را روز دانشجو نامیدند. ایران آن روزگار ملهم از فضای 2قطبی جهان در زمانه جنگ سرد بود. حزب توده در جامعه نفوذ بسیاری داشت و بسیاری از حرکتهای ضدسرمایه داری غرب را رهبری می کرد و طبیعی بود که به سفر نیکسون واکنش نشان دهد. علاوه بر این ، محاکمه دکتر مصدق پس از کودتای 28مرداد همه رویدادهای کشور را تحت الشعاع خود قرار داده بود. جریان جلسات دادگاه ها از طریق روزنامه ها و مجلات منتشر می شد و هیجان شدیدی در آحاد مردم ایجاد می کرد. فعالیت های جبهه ملی و هواداران مصدق نیز بر این تب و تاب می افزود. فضایی چنین بسته و هیجان آلود، منتظر و آماده یک حرکت بود چه به نام اعتراض به سفر نیکسون و چه به نام هواداری از مصدق و این حرکت با اعتراض دانشجویان دانشکده فنی شکل گرفت که در پی آن 3نفر جان باختند و بعدها «3آذر اهورایی» نام گرفتند. آنها جان دادند تا جامعه دانشگاهی ایران جان بگیرد و طی سالهای دهه 60و 70به عنوان مهمترین بلندگوی اعتراض نیروهای مخالف رژیم ایران به حساب آید. آری ، آنها کاری کردند که می بایست می کردند. دوری از خانواده ، احساس گسیختگی و آزادی در انتخاب راه زندگی ، زندگی دستجمعی در خوابگاه ها، دورافتادگی از متن واقعی زندگی اجتماعی و بسیاری ویژگی های دیگر از خصایص اصلی یک زندگی دانشجویی در هر نقطه و مکانی است . حسین بشیریه در کتاب جامعه شناسی سیاسی با برشمردن این ویژگی ها نوع زیست دانشجویی را زمینه ای مساعد برای پیدایش جنبش های اجتماعی ضدسنتی ، عدالتخواهانه و آرمانگرایانه می خواند و در این باره می افزاید: از لحاظ منشاء اجتماعی با توجه به گسترش آموزش عمومی ، دانشجویان از طبقات مختلف برمی خیزند و از این رو به عنوان یک قشر شناور و قابل بسیج به وسیله گرایش های ایدئولوژیک مختلف ظاهر می شوند. بدین ترتیب جنبشهای دانشجویی معمولا جزیی از جنبشهای ایدئولوژیک گسترده تر هستند و اغلب به عنوان عامل پیشبرد یک ایدئولوژی یا جنبش عمومی تر عمل می کنند. با توجه به این دیدگاه و آنچه در 2بخش پیش روایت شد، به نکته ای قابل تامل می رسیم : دانشجویان ، قشری از جامعه هستند که نسبت به تحولات جامعه حساس ترند. به عبارتی دیگر، آنان اثرپذیرترین بخش جامعه محسوب می شوند. بواقع هنگامی که جامعه در موقعیتی قرار می گیرد که نیازمند تحرک و جنب و جوش است ، دانشجویان نخستین قشری هستند که بدین نیاز پاسخ می گویند. آنها را از این دیدگاه می توان کاتالیزور واکنش های اجتماعی خواند. در فرانسه پیش از آن که جنبشهای کارگری به مارکوزه ، پیر چپ نو، تاسی جویند و سر به شورش و اعتراض بردارند، این دانشجویان بودند که با بهانه هایی کوچک ، انرژی انباشته شده جامعه را رها کردند و جنبشی آفریدند که جز با خشونت سرکوب نشد. در 16آذر 32پیش از آن که ملی - مذهبی ها یا توده ای ها عکس العملی نشان دهند، اعتراض دانشجویان نخستین واکنشی بود که به محاکمات مصدق و ورود نیکسون ابراز می شد و البته تسخیر سفارت امریکا در تهران ، کشتار دانشجویان در میدان تیان آمن چین ، اعتراضات گسترده دانشجویان کره جنوبی به سیاست های اقتصادی دولت ، استعفای سوهارتو به دلیل گسترش موج اعتراض آمیز دانشجویان اندونزی در میان عموم مردم و حتی موج مخالفت با جهانی شدن را در گوشه گوشه این جهان پهناور نیز می توان بر مصادیق این مدعا افزود. توجه به این نکته نیز ضروری است که نباید تصور کرد جنبشهای دانشجویی همیشه محق باشند و مواضع مورد اتخاذ آنان درست ، مناسب و در جهت منافع جامعه باشد. آنچه مهم است حساسیت واکنش پذیری آنان نسبت به تحولات جامعه ای است که در آن زندگی می کند. قضاوت درباره درست یا نادرست بودن آن به عهده آیندگان است . درستی یا نادرستی عملی که به آشوب های خیابانی و استعفای دوگل منجر می شود و یا صحیح و غلط بودن اقدامی را که به شکل گیری نهادهای مدنی مبارزه علیه یک نظام استبدادی دیرپا می انجامد، دیگر باید به تاریخ سپرد. دانشجویان فرانسه ، نصیحت دوگل به مالرو را نشنیده گرفتند که می گفت : «فرانسه دیگر انقلاب نمی خواهد. وقت آن گذشته است». اما جنبش دانشجویی ایران گویا ندای میرزا کوچک خان و بسیاری از آزادیخواهان دیگر را شنیده بود که : «تنها راه نجات میهن ، انقلاب است». 16آذر 32را اگر امروز پاس می داریم دلیلی جز این نمی تواند داشته باشد که حماسه آفرینان این حادثه ، شرایط تاریخی روزگار خود را بخوبی درک کرده بودند و چنین است که نفس عمل آنان نیز از آزمون تاریخ سربلند بیرون آمده است .