نمایش ایثار بر صحنه تئاتر

سومین مرحله از این جشنواره، اوایل تابستان 87 در استان فارس برگزار می‌شود و پس از انتخاب برگزیدگان این سه مرحله، جشنواره سراسری اواخر تابستان 87 در تهران به کار خود پایان خواهد داد.

هیات بازبینی اولین جشنواره در منطقه 2 در مجموع از میان 49 نمایش آماده برای بازبینی، 14 اثر را برای شرکت در رقابتی 3 روزه انتخاب کردند و از این میان 5 نمایش از 5 استان کشور به عنوان آثار برگزیده به جشنواره سراسری تئاتر ایثار که سال آینده در تهران برگزار می‌شود، معرفی ‌شدند.

مهمترین ویژگی این جشنواره که چندی پیش دومین گام جدی را به سمت کامل شدن برداشت  ‌همان‌طور که  ذکر شد  فضای آرام برگزاری آن بود که ضمن فراهم آوردن شرایط مطلوب‌تر برای ارزیابی و رقابت آثار، فرصت مناسبی را نیز جهت داوری نقاط قوت و ضعف آن و قضاوت در مورد اهداف فرهنگی و هنری این جشنواره به وجود آورده بود.

شاید اصلی‌ترین دلیل قرار گرفتن جشنواره تئاتر ایثار در چنین فضایی را بتوان متولی غیرتئاتری برگزاری آن و نوپا بودنش در میان دیگر جشنواره‌های تئاتری تقویم سالانه کشور دنبال کرد؛ اما به هر حال همین ویژگی به نقطه قوتی تبدیل شده تا دست‌کم اولین دوره‌های جشنواره تئاتر ایثار با دیگر جشنواره‌های تئاتری کشور متفاوت باشد. هر چند این آرامش نیز اگر با بی‌توجهی و استقلال جشنواره از ساختار تئاتری و کلیت هنرمندان تئاتر همراه شود، ممکن است جنبه‌های هنری و اولویت‌های مورد نیاز یک رویداد تئاتر را کمرنگ‌تر کند و خود به یک نقطه ضعف تبدیل شود.

در حد انتظار

حسین مسافر آستانه، عضو هیات داوران در ارزیابی کیفیت هنری جشنواره تئاتر ایثار برآیند نمایش‌های موجود را متناسب با برآیند آثار موجود در تئاتر کشور معرفی می‌کند و می‌گوید: ما نمونه‌هایی از این دست را در جشنواره‌ها و تولیدات دیگر نمایشی کشور نیز شاهد هستیم؛ بنابراین نمی‌توان گفت کار خاص و ویژه‌ای در این جشنواره دیده شده است.

در واقع می‌توان گفت بجز یک یا دو نمایش، کار خاص و فوق‌‌العاده‌ای در این جشنواره ندیده‌ام. نمایش‌های جشنواره ایثار در همان سطحی هستند که سابقه ذهنی‌مان توقع آن را دارد.

مسافر آستانه برنامه‌ریزی درازمدت و منسجم را به عنوان راهکار اصلی بهبود کیفیت برگزاری جشنواره‌های موضوعی از این دست معرفی می‌کند و می‌گوید: اصولا باید برای تولیدات مکتوب و نمایشی برنامه‌ریزی شود و سپس برآیند تولیدات در جشنواره‌ها بررسی شوند. جشنواره موضوعی تئاتر ایثار ممکن است انگیزه‌های خوبی ایجاد کند که از طرفی در راستای تولید و حمایت از تئاتر و از سوی دیگر در جهت دستیابی به اهداف فرهنگی یک سازمان قرار بگیرند؛ اما مسلما کم توجهی و عدم پرداخت و برنامه‌ریزی مناسب آن در این دوره و مقاطع بعدی نخواهد توانست نیازها و انتظارات برگزارکنندگان را برآورده کند.

حرمت‌های تئاتر

فرهاد مهندس‌پور، یکی از دیگر اعضای هیات داوران در توضیح درباره کیفیت نمایش‌های جشنواره، سطح آنها را پایین‌تر از حد انتظار ارزیابی می‌کند و درباره آنها می‌گوید: بعضی از نمایش‌ها خام هستند و احتیاج به کار و پرداخت بهتر و بیشتری دارند؛ البته ممکن است این ایراد به نوپا بودن جشنواره مربوط باشد. بالاخره در اولین دوره برگزاری نمی‌توان توقع زیادی از کیفیت و جنبه‌های هنری آثار داشت.

فرهاد مهندس‌پور، ترکیب جشنواره تئاتر ایثار را ترکیب خوبی می‌داند و می‌گوید: تئاتر و ایثار در این جشنواره به‌خوبی کنار هم قرار گرفته‌‌اند.

تئاتر و ایثارگری، واژه‌ها و مفاهیم نزدیکی هستند؛ البته در مورد برگزاری جشنواره تئاتر ایثار مسوولان آن باید توضیح بدهند.

حسین مسافر آستانه نیز معتقد است اصلا هنرمند تئاتر چون کار و زندگی و عمرش را صرف هنر تئاتر می‌کند، خودش یک ایثار‌گر است. وی می‌افزاید: این نظر بسیاری از بزرگان دنیاست که می‌گویند هنرمندان تئاتر، ایثار‌گرترین مردم هستند و دلیلش هم این‌ است که عمر خود را در این راه گذاشته‌اند تا به زندگی دیگران بپردازند و آنها را به زندگی مخاطبانشان بنمایانند. وی اضافه می‌کند: به همین دلیل باید حرمت این جشنواره‌های ارزشی را به دور از حاشیه‌ها نگه داریم. منظور از این حاشیه‌ها، نگاه صرف به رقابت و در اولویت قرار دادن رقابت است که با مفاهیمی مثل ایثار منافات دارد و مانع پیشرفت و بازدارنده تعالی تئاتر کشور است.

آسیب‌های احتمالی

جمشید نظمی  دبیر جشنواره و رئیس سازمان بنیاد شهید استان ‌ نیز با اشاره به حضور مثبت پیشکسوتان هنر تئاتر در کنار جوانان هنرمند، جشنواره تئاتر ایثار را به‌عنوان عرصه هم‌اندیشی و نزدیکی این هنرمندان فرصتی مغتنم معرفی می‌کند و می‌گوید: هدف کار هنرمندان این است که تاثیر‌گذار باشند. همین‌که لبخندی بر لب، اشکی بر چشم و چینی بر پیشانی تماشاگران بیفتد، هنرمند به هدفش رسیده است و من در مدت برگزاری جشنواره شاهد این ارتباط و تاثیر‌گذاری بودم. نظمی ضمن ارزیابی مثبت برگزاری این جشنواره می‌افزاید: تئاتری که در صحنه این مجالس اجرا شد، تئاتر ایثار بود؛ اما در کنار همه فعالیت‌های صورت گرفته ما نیازمندیم که با شناخت کافی از اتفاق و رویداد و برداشتی بهتر و دقیق‌تر از ایثارگری رزمندگان، کیفیت و محتوای کارمان را تقویت کنیم و غنا ببخشیم. مسلما در این ارتباط آنها که دوران انقلاب و جنگ تحمیلی را تجربه‌ کرده‌اند شناخت بیشتری دارند؛ اما توصیه من به هنرمندانی که این دوران را تجربه نکرده‌اند آن است که تجربه‌ها، خاطرات مکتوب و شفاهی و ... را جدی‌تر مطالعه کنند. امروزه مهم‌ترین آسیب در حوزه هنر دفاع مقدس این است که افراد عادی ممکن است متناسب با دیدگاه‌های خودشان به خلق آثاری از این دست بپردازند و متاسفانه احتمال دارد که تماشاگران هم همین دیدگاه‌های فاقد شناخت و واقع‌‌گرایی کافی را باور کنند. این در حالی است که اگر تصویر هنرمند از موضوع اشتباه باشد به جامعه خیانت می‌شود و ممکن است تصور غلطی از شهادت و ایثار به جوانان امروز انتقال داده شود.

بحث چگونگی پرداخت و ارائه واقعیت‌های جنگ تحمیلی‌ همان‌گونه که دبیر جشنواره تئاتر ایثار به آن اشاره می‌کند، یکی از مهم‌‌ترین مباحثی است که منتقدان تئاتر جنگ و دفاع مقدس بر این‌گونه نمایش وارد می‌دانند. در واقع تقدس گرایی و شعار زدگی که در بیشتر نمایشنامه‌ها و متون مکتوب دفاع مقدس مشاهده می‌شود باعث شده این حوزه از تئاتر به‌جای باورپذیری و درگیر‌سازی مخاطب به حوزه‌ای مستقل از نمایش سفارش شده موضوعی تبدیل شود، ارزیابی برآیند آثار به نمایش درآمده در عرصه‌هایی چون جشنواره تئاتر ایثار می‌تواند این فرصت را به‌وجود آورد که با نگاهی جدی‌تر و آسیب‌شناسانه‌تر شیوه پرداختن به مفاهیم و موضوعات مربوط به حماسه و ایثار در جنگ تحمیلی تغییر پیدا کند و واقعیت‌های این جنگ در ساختاری هنری و تئاتری جایگزین برخی شعارها و تابوهای مرسوم شود.

رحمت امینی که در نخستین دوره جشنواره تئاتر ایثار نیز به عنوان هیات داوران در خراسان شمالی حضور داشته است تلاش گروه‌های نمایشی و مسوولان اجرایی را در بهبود کیفیت برگزاری جشنواره مورد اشاره قرار می‌دهد و درباره نقایص موجود نیز می‌گوید: مهم‌ترین کاستی آثار راه یافته به جشنواره را می‌توان در متن‌ها مشاهده کرد؛ البته این ایراد به کلیت تئاتر کشور وارد است و محدود به موضوع ایثار و مثلا تئاتر دفاع مقدس نیست. در حوزه تولید و ظرفیت‌های مکتوب نمایشی 2 مبحث مهم وجود دارد. اول آن‌که متن‌های خوب کمتری در اختیار هنرمندان و کارگردانان تئاتر قرار دارد و دوم این‌که گاهی از همان اندک نمایشنامه نسبتا خوب هم در حوزه تولید و اجرا، استفاده خوبی نمی‌شود. این‌طور به‌نظر می‌رسد بیشتر گروه‌هایی که متن انتخاب می‌کنند بیش از آن‌که به مقوله ارتباط ما و درگیر‌سازی تماشاگر با موضوع و داستان قابل پذیرش و شخصیت‌های باورپذیر فکر کنند، با نکته‌ای از متن درگیر می‌شوند که بیشتر وابسته به علایق و سلیقه شخصی آنهاست. در واقع مشکل این دسته از هنرمندان آن است که هرگز به چنین قضیه‌ای فکر نمی‌کنند که قرار است برای عده‌ای دیگر به عنوان مخاطب با سلیقه و دیدگاه‌های متفاوت آثار تولید کنند.

دیدگاه‌های تماشاچیان‌

فریده مرتضی‌نژاد  معلم تبریزی  که با خانواده‌اش برای دیدن یکی از نمایش‌های بعدازظهر جشنواره به تالار اقبال آذر آمده، با گفته رحمت امینی موافق است. وی می‌گوید: نمایشی که ما دیدیم داستان باورپذیری نداشت و به همین دلیل من و خانواده‌ام نتوانستیم با موضوع آن ارتباط برقرار کنیم.

علاوه بر همه این موارد، یک بار دیگر باید به گفته دیگری از رحمت امینی اشاره کرد: مشکل تولید متن، در حال حاضر اصلی‌‌ترین کاستی حوزه تئاتر دفاع مقدس و نمایش ایثار است. این اشکال به یک یاد و دوره و یک جشنواره هم مربوط نمی‌شود، بلکه با کلیت و ساختار تئاتر کشور ارتباط دارد. تئاتر ما در همه عرصه‌ها از کمبود نمایشنامه‌ رنج می‌برد و این کاستی در تئاتر دفاع مقدس بیشتر از دیگر حوزه‌‌ها مشاهده می‌شود.

نگاهی گذرا به فهرست نمایش‌های اجرا شده در جشنواره منطقه 2 تئاتر ایثار نشان می‌دهد که هنرمندان تئاتر ایثار و دفاع مقدس ظرفیت‌های مناسبی در اختیار ندارند تا براساس آنها نمایش اجرا کنند. قطعه گمشده امشب مهره‌های پشتم نی لبک می‌زنند، دهانی پر از کلاغ، وقتی درنا برمی‌گردد، شب‌های بارانی و... متونی هستند که طی چند سال اخیر، بارها و بارها در جشنواره‌ها و برنامه‌‌های مختلف نمایشی روی صحنه رفته‌اند.به عنوان مثال می‌توان امشب مهره‌های پشتم... را مثال زد که در همین 2 سال گذشته در جشنواره ماه جشنواره تئاتر کانون‌ها، جشنواره تئاتر دفاع مقدس، جشنواره تئاتر بسیج و بالاخره جشنواره تئاتر ایثار (هم در منطقه یک و هم در منطقه 2) و احتمالا در جشنواره‌های دیگر اجرا شده و شاید تولید مجدد آن همچنان ادامه داشته باشد.

وظایف برگزار‌کنندگان‌

در مجموع، پس از ارزیابی کلیت کیفی جشنواره تئاتر ایثار، این رویداد فرهنگی را از 2 جهت می‌‌توان مورد بررسی قرار داد. اول آن که برگزاری این جشنواره به خودی خود یک اتفاق مثبت است. به هر حال دخیل شدن یک نهاد خیر تئاتری در تولید و حمایت از این هنر علاوه بر آن که می‌تواند به رشد و تعالی تئاتر دامن بزند، خواهد توانست بخشی از اهداف سازمان حمایت‌کننده را نیز تحقق بخشد.اما مساله دوم این است که صرف برگزاری یک جشنواره و حرکت مقطعی بدون برنامه نه تنها چیزی به داشته‌های تئاتر ما نخواهد افزود، بلکه ممکن است برای تئاتر و حامی آن نیز نتیجه معکوس داشته باشد؛ بنابراین شایسته است که سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران در ادامه حرکت شایسته فرهنگی که آغاز کرده،‌ نگاهی جدی‌تر و کارشناسانه‌تر به قضیه داشته باشد و گام‌های بعدی را به گونه بهتر و مطلوب‌تر در جهت برگزاری یک جشنواره با کیفیت و متعالی تئاتری بردارد.

مهدی نصیری