اعتبارات خرد برای سرمایه گذاران فقیر

 یکی از بدترین و زشت ترین اتفاقات در عصر حاضر وجود فقر در جهانی است که به لحاظ رونق و رفاه بی سابقه است ؛ اما آنچه بدتر و زشت تر به نظر می رسد این است که ما این معضل را پذیرفته و اغلب معتقدیم کار چندانی نمی توان برای از بین بردن آن انجام دهیم . یکی از افرادی که این باور را نداشته و کارهای برجسته و درخشانی در کاهش فقر انجام داده دکتر محمد یونس اقتصاددان بنگلادشی و برنده جایزه صلح نوبل در سال 2006است که تجربه موفق او در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است.

عصر ما اتفاقات هولناک و زشت کم ندارد؛ اما تداوم گرسنگی در سطحی گسترده در جهانی که به لحاظ رونق و رفاه بی سابقه است ، مطمئنا یکی از بدترین آنهاست . قحطی ها با شدت تعجب آوری به کشورهای متعدد سر می زنند. علاوه براین گرسنگی گسترده و رایج موجب بدبختی و نکبت تعداد عظیمی در بسیاری از نقاط جهان می شود. صدها میلیون نفر از جمعیت جهان را به ضعف وذلت و بخش قابل توجهی از آنها را به کام مرگ می کشاند. آنچه این گرسنگی گسترده را فراتر از یک تراژدی می کند، رفتاری است که ما نسبت به ان داریم و آن را به صورت بخشی جداناپذیر از جهان مدرن پذیرفته و تحمل می کنیم . گویی تراژدی ای است که ذاتا گریزناپذیر و لاعلاج است.

تغذیه ناکافی ، گرسنگی و قحطی ، نه تنها به تولید غذا و توسعه کشاورزی مربوط می شود، بلکه همچنین به کارکرد کل اقتصاد و حتی گسترده تر از آن به عملکرد مناسبات سیاسی و اجتماعی مربوط می شود که می توانند به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر توانایی مردم در به دست آوردن غذا و کسب سلامت و تغذیه تاثیر بگذارند.

اغلب فرض می شود کارچندانی برای علاج این وضعیت های بسیار بد نمی توانیم انجام دهیم . به هرحال نمی توان به عنوان انسان هایی که در یک مفهوم کلی با هم زندگی می کنیم یا به خاطر وظایف دینی و انسانی از این مسوولیت بزرگ شانه خالی کنیم و به مصائبی که در اطراف ما وجود دارند یا رخ می دهند بی توجه باشیم . سیاست های مناسب می توانند مشکلات را حل کنند، آنچه مهم است این است که سیاست ها و برنامه هایی مبتنی بر نتایج به دست آمده از تحقیقات تحلیلی مطالعات تجربی را طراحی و اجرا کنیم و محمد یونس بنگلادشی از معدود کسانی است که چنین کرده است.

محمد یونس سال 1940در روستای باسوای بنگلادشی به دنیا آمد و دوران طفولیت خود را در همان جا سپری کرد. پس از آن برای طی دوران تحصیلات ابتدایی و دبیرستان به روستای چیتا کانگ رفت و از همانجا بود که در دانشگاه داکا پذیرفته شد و چندی بعد نیز به سمت استادی اقتصاد همان دانشگاه رسید. او توانایی خود در زمینه تجارت و اقتصاد را با تاسیس «شرکت خودکفایی » همزمان با تحصیل در دانشگاه داکا نشان داد و همچنین موفق به دریافت بورس تحصیلی از دانشگاه فندربیلت ایالت تنسی ایالات متحده شد و مدرک دکتری اقتصاد را از این دانشگاه دریافت کرد.

اگرچه او از خانواده ای مرفه بوده ، اما درک ملموسی از فقر و قحطی دارد. او در طول زندگی خود بارها و از نزدیک شاهد بوده است که قحطی و گرسنگی چگونه جان هزاران تن از افراد بی بضاعت را در شهرها و روستاهای بنگلادش گرفته است . وی معتقد است فقر مردم از تنبلی یا حماقتشان نیست ، بلکه به خاطر نداشتن یک حامی مالی هرچند کوچک است ، فقر یک شکل ساختاری است نه شخصی.

وی که در سال 1969از دانشگاه وندربلت دکتری رشته اقتصاد گرفت ؛ با بازگشت به کشورش در سال 1972به عنوان استاد اقتصاد در دانشگاه چیتاکانگ آغاز به کار کرد. یونس در سال 1978جایزه رئیس جمهور را به خاطر ابتکار سیستم کوپراتیفی موسوم به «هاگا خمار» را به دست آورد. همچنین درسال 1994جایزه سازمان غذایی جهان به وی تعلق گرفت.

محمد یونس در رابطه با این که چگونه اندیشه اهدای اعتبارات کوچک به فقرای روستایی در ذهن وی پیدا شد چنین می گوید: خوشبختم از این که من استاد دانشگاه چیتاکانگ بودم . در حوالی این دانشگاه روستاها قرارداشتند. برای رسیدن به دانشگاه می بایستی از این روستاها عبور می کردم . من رنج و غم مردم فقیر را می دیدم و تصمیم گرفتم برای چاره جویی کاری انجام دهم . همان بود که اندیشه تهیه اعتبارات کوچک برای تغییر دادن زندگی ایشان درذهنم پیدا شد.

وی در سال 1976بانک گرامین (به معنای بانک دهکده یا بانک مناطق روستایی ) را تاسیس کرد. زندگی حرفه ای محمد یونس سراسر تلاش و ابتکار بوده است . دراوج این زندگی افتخار آمیز تاسیس گرامین بانک قرار دارد. ایده تاسیس این بانک زمانی به ذهنش آمد که بنگلادش با قحطی و گرسنگی دست به گریبان بود. او در آن زمان به این نتیجه رسیده بود که می توان با اعطای وام های کوچک ، کارهای بزرگی انجام داد که از عهده وام های بزرگ بر نمی آید. در سال 1976، دانشجویان او در دانشگاه چیتاکانگ و در جریان تحقیقات میدانی خود با زنی مصاحبه کردند که با چوب بامبو صندلی می ساخت ، نتیجه بررسی ها نشان می داد اگر به این زن وام اندکی برای خرید چوب بامبو داده شود، قادر به ساخت هفته ای 10صندلی است که سود اندکی دارد؛ اما در بهبود وضعیت زندگی او موثر است . پروفسور یونس بر این اساس نتیجه گرفت حتی میزان وام اندک متناسب با نیاز او می تواند نقش مهم و موثری در زندگی او و خانواده اش داشته باشد. او نخستین وام را در سال 1976پرداخت کرد. وی 27دلار از پولی را که داشت به 42نفر از روستاییانی زنجیرساز در منطقه چوپرا که در نزدیکی دانشگاه بود قرض داد تا با این مبلغ کم قادر به ادامه کار باشند و خود را کمی از نکبت فقر خلاص کنند. بنابر این به اعطای این گونه وام ها ادامه داد و در مرحله بعد کلاس هایی را برای وام گیرندگان تشکیل داد تا به آنها بیاموزد چگونه با وام اندک وضعیت زندگی خود را بهبود دهند.

بانک گرامین تا سال 2006مبلغ 1/5 میلیارد دلار به 3/5 میلیون متقاضی وام داده است . این بانک فعالیت های دیگری را نیز برای اعطای وام به فقرا در پیش گرفت . این فعالیت ها شامل اعطای وام برای فقرای روستایی به منظور ساختن خانه و سرپناه ، تهیه ادوات ماهیگیری ، پروژه های آبیاری ، سرمایه های اولیه برای کار، نساجی و سایر فعالیت هاست . اکنون این مدل بانکداری برای اعطای وام های کوچک در بسیاری از کشورهای درحال توسعه همچون افغانستان و حتی توسعه یافته مانند ایالات متحده امریکا اقتباس می شود. نزدیک به 23کشور از چنین مدلی پیروی می کنند. محمد یونس معتقد است روستاهای بنگلادش جایی است که تغییرات از آنجا آغاز می شوند. وی تئوری ها و مدل های اقتصادی را به واقعیت زندگی فقرای روستایی پیوند زد و دانش اقتصاد را چهره ای زیبا، انسانی و در خدمت صلح بخشید.

از بانک گرامین به بانک فقرا نیز تعبیر می شود. در عصری که دسترسی به وام در موسسات اعتباری گوشه و کنار جهان به آسانی میسر نیست و اعطای وام به فقرای روستایی مخاطره آمیز محسوب می شود، ابتکار و خلاقیت دکترمحمد یونس بسیار شایسته ستایش است .

شاید محمد یونس هیچ گاه فکر نمی کرد این شیوه او روش نوینی را در بانکداری و مبارزه با فقر بنا نهد و وضعیت به گونه ای پیش برود که بانک گرامین یا بانک فقرای او اکنون به عنوان یک موسسه مالی قدرتمند، یک درصد از تولید ناخالص ملی بنگلادش را از آن خود کند و در سال 1983به بانکی مشهور تبدیل شود که برخلاف سایر بانک ها در خدمت فقرا و بر اساس اعتماد و همبستگی به کار و سرمایه گذاری بپردازد.

اکنون بانک گرامین 1084شعبه در بنگلادش دارد و 12500کارمند در این بانک ها مشغول به کارند و این در حالی است که 1/2 میلیون نفر از افراد کم بضاعت در 37هزار روستای بنگلادش جزو دریافت کنندگان وام از این بانک هستند. بانک گرامین روزانه 5/1 میلیون دلار، اقساط دریافت کنندگان وام را دریافت می کند و جالب ان که 94درصد از وام گیرندگان زنان هستند و بنابر آمار منتشر شده از سوی بانک 98درصد از وام ها به طور کامل به بانک بازگشته است که چنین امری در تاریخ بانکداری رکوردی بی نظیر محسوب می شود. روش بانک گرامین هم اکنون در 58کشور از جمله ایالات متحده ، کانادا، فرانسه ، هلند، نروژ و نیز بیشتر کشورهای آسیایی ، آفریقایی و امریکای جنوبی در حال اجراست.

محمد یونس می گوید: «هدف من از تاسیس این بانک ارائه روش نوینی از بانکداری بود که در خدمت مردم باشد و تمرکز اصلی آن بر زنان کم بضاعت باشد. بانک های بزرگ وام های بزرگ به اشخاص بزرگ می دهند ولی ما وام کوچک به افراد کم بضاعت می دهیم .»

وی در مورد ویژگی ها و امتیازات بانک گرامین با شیوه های رایج بانکداری در سطح جهان می گوید: «جالب است بدانید برخلاف بانک ها که هزینه هنگفتی را به مشتری بابت ضمانت و سند تحمیل می کنند، ما ازمشتری بویژه بی سوادها هیچ ضمانتی هم نمی گیریم . به جای آن که مردم به ما مراجعه کنند این ما هستیم که با سفر به روستاها، فقرا را شناسایی می کنیم و به آنها وام می دهیم ، بیشتر دریافت کنندگان وام ما، حتی جایی برای خوابیدن ندارند و در کل تفاوت زیادی میان ما و بانک های دیگر است که البته این تفاوت اتفاقی نیست .

برای تامین اعتبار بانک جهت اعمال تجاری - اجتماعی به جذب سرمایه نیز نیاز است . از جمله این اقدامات تامین مالی بانک ، طرح گرامینفون است که شرکت نروژی تیلینور نیز در آن مشارکت 51درصدی دارد.هدف این طرح حمایت از طریق اعطای امکانات مخابراتی به روستاهای دوردست کشورهای آسیایی و آفریقایی است . از اقدامات دیگر، طرحی به نام گرامین دانون فود است که از طریق مشارکت بانک گرامین با شرکت فرانسوی دنون اقدام به حمایت از تولید شیرخشک های ارزان قیمتی کردند که حاوی مواد مغذی و ویتامین برای معالجه کودکان فقیر مبتلا به کم خونی است.

محمد یونس که اغلب اوقات «بانکدار فقرای دنیا» خوانده می شود معتقد است دستیابی به صلح پایدار، دموکراسی و حقوق بشر بدون دستیابی به شیوه هایی برای رفع فقر امکان پذیر نیست . اعطای وام به فقیرهایی که بدون ضمانت مالی ، گرفتن وام را رویایی بیش نمی دیدند و تلاش برای شروع توسعه اقتصادی و اجتماعی از لایه های پایین جامعه روش نوینی از سوی محمد یونس است که به موفقیت دست یافته است.

به گزارش اکادمی نوبل ، خرده اعتبارها خصوصا در جوامعی که زنان در شرایط سخت اجتماعی و اقتصادی زندگی می کنند مهم است ؛ زیرا رشد اقتصادی و سیاسی بی مشارکت زنان ممکن نیست . وی که رویای از بین بردن فقر در جهان را دارد، نشان داد حتی فقیرترین فقرا هم می توانند در توسعه و بهبود شرایط خود نقش داشته باشند.

سال 2002طی گزارشی در روزنامه وال استریت ژورنال آمده بود که بانک گرامین به دلیل تشدید رقابت و کاهش نرخ بازپرداخت وام ها با مشکل مواجه شده است . دکتر یونس در پاسخ به این گزارش به بی بی سی گفت : «موقعیت بانکش نیرومندتر از همیشه است.» وی گفت : «وام های خرد چیزی است که محو نخواهد شد؛ زیرا مردم به آن نیاز دارند. هر نامی روی آن بگذارید، باید این گونه تسهیلات مالی را در اختیار مردم بگذارید؛ زیرا محروم کردن نیمی از جمعیت جهان از خدمات مالی ، کاملا نامنصفانه است .» وی بعد از دریافت جایزه صلح نوبل به سرویس بنگالی بی.بی.سی گفت: این جایزه حرکت ما برای احقاق حقوق تهیدستان را تقویت می کند. حالا با این جایزه امیدواریم الگویی که ما به راه انداخته ایم در سراسر دنیا گسترش یابد.

سید حسین امامی