سیاست اخلاقی در سیره مهدوی‌ کنی

با توجه به تجربه زیستی بیش از سه دهه حضورم در دانشگاه امام صادق ـ هم به لحاظ تربیتی و هم علمی ـ لازم می‌دانم به بخشی از ویژگی‌های تربیتی، علمی و اخلاقی ایشان اشاره کنم.

از نظر تربیتی، یکی از مهم‌ترین خصائص آیت‌الله مهدوی کنی آزاداندیشی در تعلیم و تربیت و حوزه علم بود. الحق و الانصاف، ایشان این روحیه را در طول سه دهه مسئولیت خود در دانشگاه امام صادق (ع) ترویج کردند. اگر بخواهیم مکتب اصلی دانشگاه امام صادق تحت هدایت ایشان را معرفی کنیم، همین آزاداندیشی بود که موجب شد هرگز تلاش نکردند اندیشه یا رفتاری را تحمیل کنند. این ویژگی در نسل‌های نخستین فارغ‌التحصیلان دانشگاه بسیار نمود داشت.

به لحاظ اخلاقی، اعتدال رفتاری ایشان زبانزد بود و پس از ارتحال‌شان نیز همگان بر این خصیصه تأکید کردند. این اعتدال به ویژه در عرصه سیاست ملی بسیار حائز اهمیت بود.

در جایگاه فقهی، ایشان از شاگردان حلقه فکری امام خمینی (ره) و مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی بودند و از این منظر جایگاه بسیار والایی داشتند. به نحوی که اگر در قم استقرار می‌یافتند، بی‌تردید در زمره مراجع بزرگ قلمداد می‌شدند، اما به دلیل شرایط خاص انقلاب و هدفی که برای خود در مدیریت دانشگاه امام صادق تعیین کردند، از آن جایگاه چشم‌پوشی کردند تا نسلی از فارغ‌التحصیلان متعهد و متخصص را تربیت کنند.

از نظر شخصیتی، ایشان اشباعی از شخصیت بودند؛ به گونه‌ای که برخی از افراد از مسئولیتی که می‌گیرند، شخصیت می‌گیرند، اما آیت‌الله مهدوی کنی به جایگاه‌ها اعتبار می‌بخشید. این امر سبب شکل‌گیری شخصیتی مستغنی و متمایز در ایشان شد.

از دیگر ویژگی‌ها، عشق عمیق به امام خمینی (ره) بود که بار‌ها دعا می‌کرد خداوند او را در راه امام شهید کند. با این حال این دلدادگی مانع بیان نظر انتقادی نمی‌شد. چنین شجاعتی را کمتر می‌توان در شخصیت‌های پس از انقلاب یافت. ایشان شجاعت علمی و تقوایی داشتند که باعث می‌شد در عین وفاداری کامل، اگر نکته‌ای را ضروری می‌دیدند، آن را مطرح کنند.

نکته بعدی درباره آیت الله مهدوی کنی، باور عمیق ایشان به سیاست اخلاقی است. در نظریه‌های سیاسی، یک رویکردی در ادبیات سیاسی وجود دارد که به رویکرد واقع‌بینانه به سیاست مشهور است و حاصل این رویکرد اخلاق سیاسی است یعنی بسیاری از اندیشمندان و افرادی که در سیاست ورود عملی پیدا کرده‌اند از منظر سیاست به اخلاق نگاه می‌کنند.

در مقابل، رویکرد دیگری وجود دارد که همان رویکرد اخلاقی و دینی است و میراث پیامبر اکرم (ص)، امیرالمؤمنین (ع) و آموزه‌های ائمه معصومین (ع) که اقتضا می‌کند ما از منظر اخلاق به سیاست بنگریم، نتیجه چنین نگاهی همان «سیاست اخلاقی» است.

یکی از ویژگی‌های مهم مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی، تأکید عمیق ایشان بر این بود که باید حوزه اخلاق در همه عرصه‌ها ـ از جمله عرصه سیاست ـ گسترش یابد. حاصل این نگاه، درس‌های بسیار ارزشمند ایشان در طول سال‌های متمادی در دانشگاه امام صادق (ع) بود؛ درس‌هایی که بعد‌ها در قالب کتاب «اخلاق» منتشر شد و بسیار قابل استفاده است.

نکته دیگر در خصوص ایشان آن بود که همواره خندان و با طراوت بودند؛ حتی در شرایط دشوار و فشار‌های سنگین ـ چه از نظر سیاسی، چه در مسائل داخلی دانشگاه ـ آرامش خود را حفظ می‌کردند و به تعبیر آن حدیث معروف «المؤمن هاشٌّ باشٌّ»، همیشه لبخند بر لب داشتند و با همه افراد با کرامت و خوش‌اخلاقی رفتار می‌کردند.

در ارتباط با تأسیس دانشگاه امام صادق (ع)، باید گفت شاید از محوری‌ترین شخصیت‌هایی که در شکل‌گیری این نهاد نقش داشتند، مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی بود. هرچند دیگرانی نیز در این تأسیس سهیم بودند، اما بار اصلی دانشگاه، چه در مرحله تأسیس و چه در بیش از سه دهه مدیریت آن، بر دوش ایشان بود. هدف آیت‌الله مهدوی‌کنی در کناره‌گیری از مسئولیت‌های کلان و تمرکز بر دانشگاه، تربیت نسلی بود که هم به علوم جدید آشنا باشد و هم معارف اسلامی و آموزه‌های دینی را دریابد و در عین حال، متخلق به اخلاق حسنه باشد.

اگر بخواهیم امروز این مسیر را ارزیابی کنیم، بی‌تردید محصولات علمی و اجرایی دانشگاه امام صادق (ع) ـ فارغ از برخی رویکرد‌های رسانه‌ای ـ از تأثیرگذارترین دستاورد‌های انقلاب اسلامی به شمار می‌رود.

تأسیس این دانشگاه را می‌توان از جلوه‌های مهم انقلاب اسلامی دانست؛ نهادی که اکنون می‌توان از آن به‌عنوان «مکتب دانشگاه امام صادق (ع)» یاد کرد؛ مکتبی که در عرصه‌های دانشگاهی، بین‌المللی و تولید دانش در رشته‌های گوناگون، اگر نگوییم بی‌همتا، دست‌کم کم‌نظیر است.

این دستاورد چیزی نبود جز حاصل تلاش خالصانه و مؤمنانه مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی در طول سال‌های متمادی.
نکته دیگر آن‌که رعایت حدود شرعی و حقوق افراد، از ارکان ثابت سیره ایشان بود. عملکرد آیت‌الله مهدوی‌کنی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در دوران مسئولیت‌شان در کمیته‌های انقلاب اسلامی گواه این حقیقت است. در گفت‌و‌گو‌هایی که شخصا با ایشان داشتم، همواره بر وفاداری دقیق به رعایت حقوق افراد در چارچوب شرع مقدس تأکید داشتند.

اگر به تاریخ نگاهی بیندازیم در ابتدای انقلاب نوعی درهم‌ریختگی و بی‌نظمی وجود داشت و شرایط ایجاب می‌کرد شخصی پرچم انضباط انقلابی را به دست گیرد. یکی از چهره‌های مؤثر در ایجاد این نظم انقلابی، مرحوم آیت‌الله مهدوی‌کنی بود. ایشان تا حد امکان مانع تضییع حقوق افراد می‌شدند و در دوران ریاست دانشگاه نیز بر همان مشی ـ حفظ شرع، رعایت حدود الهی و حقوق افراد ـ پافشاری داشتند.

این رویکرد از ایمان عمیق و اعتدال ذاتی ایشان سرچشمه می‌گرفت. آیت‌الله مهدوی‌کنی با هرگونه افراط‌گرایی مقابله می‌کردند و تاریخ پس از انقلاب نمونه‌های متعددی از این رفتار معتدل و حکیمانه را در سیره ایشان ثبت کرده است؛ بنابراین باید گفت شخصیت ایشان، شخصیتی کاملاً متعادل بود که نقطه ثقل جریان‌های مختلف سیاسی محسوب می‌شد؛ به‌گونه‌ای که حتی مخالفان نیز ایشان را به عنوان شخصیتی اخلاقی، معتدل و مورد احترام می‌شناختند. به همین دلیل، در کلام مقام معظم رهبری نیز از ایشان به‌عنوان «سیاست‌مدار صادق» یاد شده است.

یاد و نام آن عالم ربانی گرامی باد؛ ان‌شاءالله خداوند متعال روح ایشان را در جوار رحمت واسعه خویش قرار دهد و ثمره سال‌ها مجاهدت و خدمت خالصانه‌اش در دانشگاه امام صادق (ع) و سایر عرصه‌های انقلاب اسلامی را پرثمر گرداند.