میراث خوارزمی، الگوریتم‌هایی برای گفتگو، نوآوری و ساختن جهان پیش رو

محمد‌بن موسی خوارزمی، یکی از درخشان‌ترین دانشمندان ایرانی در حوزه‌های ریاضیات به‌ویژه جبر و عددنویسی، نجوم، جغرافیا و به‌طور غیرمستقیم الگوریتم و محاسبات بوده است. واژه الگوریتم (Algorithm) از نام خوارزمی گرفته شده که امروز این واژه، سنگ‌بنای علم رایانه و فناوری اطلاعات است. نام‌گذاری روز ۲۲ تیر‌ماه به‌عنوان «روز فناوری اطلاعات و بزرگداشت خوارزمی» و همچنین انتخاب روز ۲۳ این ماه به‌عنوان روز «گفتگو و تعامل سازنده با جهان» و تقارن این مناسبت‌ها بهانه‌ای شد تا با دکتر غلامرضا کریمی دانشیار روابط بین‌الملل و رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی به گفتگو بنشینیم. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگوی اختصاصی روزنامه «جام‌جم» با ایشان است. 

آقای دکتر، چرا روز ۲۲ تیر به‌عنوان روز بزرگداشت خوارزمی و فناوری اطلاعات نام‌گذاری شده؟ آیا این روز تاریخ تولد خوارزمی است؟
خیر، برخلاف تصور عمومی، ۲۲ تیر‌ماه مصادف با روز تولد خوارزمی نیست. متأسفانه تاریخ تولد و وفات دقیق او در منابع تاریخی به‌صورت قطعی ثبت نشده و معمولا تنها به حدود سال‌های زندگی او یعنی از ۷۸۰ تا ۸۵۰ میلادی اشاره شده است؛ بنابراین انتخاب ۲۲ تیر، بیشتر جنبه نمادین و ارزشی دارد نه تاریخی. انتخاب این‌روز به‌عنوان «روز ملی فناوری اطلاعات و بزرگداشت خوارزمی» با هدف بزرگداشت جایگاه علمی و تمدنی خوارزمی و همزمان ارج نهادن به نقش فناوری اطلاعات در جامعه امروز انجام شده است. 

چرا نام خوارزمی با فناوری اطلاعات گره خورده است؟
در واقع، خوارزمی به‌عنوان پدر علم جبر و الگوریتم شناخته می‌شود. علم رایانه امروز، بدون الگوریتم معنا ندارد و خوارزمی بیش از ۱۱۰۰ سال پیش پایه‌های این علم را ریخته است. او از نخستین کسانی بود که مفاهیم محاسبه، جبر و منطق ریاضی را به‌شکلی سیستماتیک مطرح کرد، مفهومی که امروز در قلب تمام سامانه‌های هوشمند، نرم‌افزار‌ها و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات قرار دارد. اگر امروز از هوش مصنوعی، الگوریتم‌های جستجو، یا تحلیل داده حرف می‌زنیم، باید بدانیم که ریشه همه این مفاهیم به کار خوارزمی برمی‌گردد. این نامگذاری در تقویم ایران نشان می‌دهد که نسل جوان امروز باید بداند که ایران پیشینه علمی درخشانی دارد که جهان مدرن هنوز از آن تغذیه می‌کند. همچنین ۲۲ تیرماه فرصتی برای تقویت نگاه راهبردی به فناوری اطلاعات، توسعه اقتصاد دیجیتال و توانمندسازی دانشگاه‌ها در این عرصه است. 

به‌عنوان عضو هیأت علمی دانشگاهی که به‌نام خوارزمی است، چه مسئولیتی در این روز برای خود قائل هستید؟
دانشگاه خوارزمی به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه ایران و یکی از دانشگاه‌های جامع و حامل نام یکی از ستون‌های علمی تمدن بشری، علاوه بر آموزش و پژوهش، مسئولیت مضاعفی در زمینه مسئولیت اجتماعی برای خود قائل است که این مسئولیت، هم در زمینه بازشناسی میراث علمی ایران در سطح بین‌المللی و هم در حوزه تربیت نیرو‌های متخصص در فناوری اطلاعات با رویکرد بین‌رشته‌ای و جهانی است. ما در تلاش هستیم تا وارد مرحله تولید دانش بومی، تربیت نیرو‌های متخصص در حوزه‌هایی مثل امنیت سایبری، کلان‌داده (Big Data)، بلاک‌چین و هوش مصنوعی شویم. همچنین ارتباط دانشگاه با صنعت، زیست‌بوم استارتاپی و شرکت‌های دانش‌بنیان در جریان است. همچنین مسئولیت ما این است که فناوری را با هویت ملی، عقلانیت تاریخی و نگاه بین‌المللی پیوند بزنیم. در واقع ما باید خوارزمی را نه‌فقط در کتاب‌های تاریخ، بلکه در آینده‌سازی فناوری کشور زنده نگه داریم تا بتوانیم الگوریتم‌های توسعه را با الهام از خوارزمی بنویسیم؛ الگوریتم‌هایی برای گفتگو، نوآوری و آینده‌سازی. 
ما باید این مسئولیت را جدی بگیریم، زیرا میراث خوارزمی، فقط یک افتخار تاریخی نیست بلکه یک «امتیاز دیپلماتیک» در جهان فناوری است. باید با نهادسازی، مسابقات جهانی، همکاری‌های دانشگاهی و روایت‌سازی دیجیتال، این نام را دوباره زنده کنیم. 

با توجه به ضرورت توسعه برای کشور، فناوری اطلاعات چه تأثیری بر توسعه پایدار کشور دارد؟
فناوری اطلاعات نه‌تن‌ها یک ابزار تکنولوژیک بلکه یک زبان تحول و ستون فقرات توسعه پایدار است که زیرساخت هوشمندسازی در آموزش، بهداشت، کشاورزی، حمل‌ونقل و تمامی عرصه‌های حکمرانی است. تصور کنید بدون داده و اطلاعات دقیق، چطور می‌توانیم سیاستگذاری درست در حوزه‌های مختلف داشته باشیم؟ کشور‌هایی که در این عرصه سرمایه‌گذاری هوشمندانه کرده‌اند و اصطلاحا «دولت هوشمند» دارند، امروز در مسیر رشد متوازن اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی قرار گرفته‌اند. متأسفانه ما در این مسیر، فرصت‌های زیادی را به‌خاطر تحریم‌های بین‌المللی و ضعف حکمرانی داخلی از دست داده‌ایم و حتی از برخی کشور‌های همسایه هم عقب افتاده‌ایم که باید به‌سرعت و با خلاقیت و نوآوری به مرز‌های دانش در این عرصه برسیم و بتوانیم فناوری اطلاعات را به بازوی نرم تعامل ایران با جهان تبدیل کنیم. 

در حال حاضر جایگاه ایران در حوزه فناوری اطلاعات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ایران با وجود چالش‌های مختلف، از جمله تحریم‌ها و محدودیت‌های دسترسی به برخی فناوری‌ها، در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری در توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات برداشته و ظرفیت‌های زیادی را از اپلیکیشن‌های سلامت و آموزش آنلاین گرفته تا هوش مصنوعی در کشاورزی و انرژی فعال کرده، اما برای تأثیرگذاری واقعی، باید زیرساخت‌های دیجیتال ملی تقویت شود و موانع قانونی و دسترسی آزاد به داده‌ها برطرف گردد. خوشبختانه از نظر نیروی انسانی، ایران یکی از کشور‌های پیشروی منطقه است. برنامه‌نویسان ایرانی در بسیاری از پروژه‌های جهانی مشارکت دارند. همچنین، در المپیاد‌های کامپیوتر و ریاضی، دانش‌آموزان و دانشجویان ما جزو برترین‌ها هستند، اما هنوز فاصله زیادی با تبدیل‌کردن این استعداد به محصول، نوآوری و برند جهانی داریم. چالش‌هایی مانند تحریم‌های فناورانه، نبود زیرساخت ابری مستقل، یا کندی در تدوین قوانین حمایتی از استارتاپ‌ها، باعث شده جایگاه‌مان آن‌چنان که باید باشد نیست. اگر اراده ملی برای تحول دیجیتال شکل بگیرد، بدون اغراق، ایران می‌تواند به یک قطب منطقه‌ای در حوزه فناوری اطلاعات تبدیل شود. ما برای دستیابی به جایگاهی متناسب با میراث علمی‌مان، نیازمند نگاه راهبردی، سرمایه‌گذاری بلندمدت و حمایت هوشمندانه از زیست‌بوم نوآوری هستیم. 

چگونه می‌توان نام و میراث خوارزمی را در عرصه جهانی فناوری اطلاعات برجسته‌تر کرد؟
ابتدا باید باور کنیم که نام خوارزمی یک برند جهانی است. ما می‌توانیم با برگزاری مسابقات بین‌المللی الگوریتم‌نویسی، توسعه نرم‌افزار‌های منبع‌باز یا ایجاد یک مرکز پژوهشی دیجیتال با برند خوارزمی، هویت علمی خود را در جهان تثبیت کنیم. همچنین در فضای آنلاین و شبکه‌های اجتماعی نیز باید روایتی زنده و جذاب از خوارزمی ارائه کنیم. زبان نسل امروز، زبان ویکی‌پدیا، یوتیوب و گیت‌هاب است. باید خوارزمی را به آن زبان‌ها ترجمه کنیم. برای جهانی‌سازی نام خوارزمی، باید از طریق دیپلماسی علمی و با خلق محصولات فناورانه نوآورانه تلاش کنیم. 

حال که به دیپلماسی علمی اشاره کردید می‌دانید که روز ۲۳ تیرماه در تقویم ایران به‌عنوان «روز گفتگو و تعامل سازنده با جهان» نامگذاری شده؛ این تقارن چه معنا و مفهومی می‌تواند برای شرایط ایران امروز داشته باشد؟
این هم‌جواری تقویمی می‌تواند به‌نوعی نماد هم‌افزایی علم، فناوری و دیپلماسی باشد. امروزه گفتگو نه فقط در سطح دیپلماتیک، بلکه در حوزه علم، فناوری، فرهنگ و حتی ارتباطات مردمی باید جاری باشد. دیگر جهانی‌شدن، برخلاف تصور رایج، به‌معنای ذوب‌شدن و ادغام در دیگری نیست؛ بلکه به رسمیت شناختن تفاوت‌ها و یافتن نقاط اتصال است. امروزه دیگر بدون فناوری، گفتگو ممکن نیست و بدون گفتگو هم، هیچ پیشرفت علمی‌ای دوام نمی‌آورد. در جهانی که هر بحران داخلی به‌سرعت بُعد بین‌المللی پیدا می‌کند و هر پیشرفت فناورانه مرز‌ها را درمی‌نوردد، گفتگو دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی است. 
امروزه فناوری اطلاعات نه‌تن‌ها ابزار گفتگو با جهان است، بلکه خودش تبدیل به زبان گفتگو شده است. در حال حاضر، روابط بین‌الملل به‌شدت دیجیتالی شده؛ از مذاکرات مجازی گرفته تا دیپلماسی توییتری و دولت‌های الکترونیک. اگر ایران بخواهد در این صحنه حضور مؤثر داشته باشد، باید هم در تولید محتوا و هم در مالکیت بستر‌های دیجیتال نقش فعالی ایفا کند. 

در جهان دیجیتال امروز، تعامل سازنده با جهان چگونه معنا پیدا می‌کند؟
در دوران پسا‌حقیقت و جنگ سایبری، تعامل سازنده با جهان، دیگر فقط با بیانیه‌های رسمی و از طریق سیاست خارجی رسمی یا تبلیغات دولتی امکانپذیر نیست. امروزه باید قدرت تعامل کشور‌ها از طریق شفافیت اطلاعات، دسترسی به داده‌های جهانی، قدرت روایت‌سازی دیجیتال، و توانایی ارتباط با افکار عمومی جهانی سنجیده شود. 
کشور‌هایی مثل کره‌جنوبی یا هند که پلتفرم‌های بومی مؤثر، یا روایتی هوشمندانه از خودشان در فضای دیجیتال ارائه می‌کنند، در واقع قدرت نرم خود را ارتقا داده‌اند. برای ایران، تعامل سازنده در جهان امروز یعنی مشارکت در فضای دانش جهانی، ارتباط دانشگاه‌های ما با شبکه‌های علمی دنیا و مهم‌تر از همه شنیدن و شنیده‌شدن در یک گفت‌وگوی برابر و چندجانبه است. 

چگونه می‌توان از فناوری اطلاعات برای تقویت دیپلماسی علمی، فرهنگی و اقتصادی استفاده کرد؟
فناوری اطلاعات می‌تواند ستون چهارم دیپلماسی باشد؛ یعنی در کنار دیپلماسی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌توان دیپلماسی علمی را با پلتفرم‌های همکاری پژوهشی بین‌المللی، شبکه‌های تحقیقاتی مشترک یا کنفرانس‌های مجازی تقویت کرد یا دیپلماسی فرهنگی را از طریق تولید محتوای چندرسانه‌ای، شبکه‌های اجتماعی و ترجمه دیجیتال زبان و فرهنگ ملی ارتقا داد یا این‌که دیپلماسی اقتصادی هم امروزه بدون بستر‌های فناوری اطلاعات مثل فین‌تک، رمزارز، تجارت الکترونیک و پلتفرم‌های بین‌المللی ممکن نیست. ایران با برخورداری از زیرساخت‌های فنی و نیروی انسانی متخصص، می‌تواند در این زمینه جهش کند، مشروط به این‌که اراده و هماهنگی مناسب میان دستگاه‌ها ایجاد شود. باید از لاک بومی‌گرایی و انزواگرایی افراطی، بدون از دست‌دادن هویت اصیل خود خارج شد. جهان امروز نه فقط نیاز دارد ما را بشنود، بلکه اگر ما به‌درستی حرف بزنیم، از ما استقبال هم خواهد کرد. 

در حوزه روابط بین‌الملل، تعامل سازنده با جهان امروز به‌ویژه در فضای دیجیتال چگونه معنا می‌شود؟
در نظم نوین جهانی، دو ابزار کلیدی نقش محوری دارند: یکی روایت‌سازی بین‌المللی و دیگری لابی‌گری هوشمندانه؛ ما در هر دو زمینه، ضعف داریم. امروز کشور‌هایی موفق‌اند که می‌توانند روایت خود را از مسائل جهانی به‌خوبی ارائه دهند، روایت‌هایی که در رسانه‌های بزرگ جهانی، در کنفرانس‌ها، در شبکه‌های علمی و حتی در فضای اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود. از طرفی، لابی‌گری علمی، فناورانه و حتی فرهنگی، دیگر فقط کار وزارت خارجه نیست. دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، پژوهشگران و حتی دانشجویان باید در این میدان حضور داشته باشند. ما باید صدای علمی خود را در عرصه بین‌المللی تقویت کنیم. در حال حاضر توان لابی علمی‌-‌دانشگاهی ما بسیار محدود است. تجربه جنگ تحمیلی ۱۲ روزه اسرائیل و آمریکا علیه ایران نشان داد که علیرغم این‌که ملت بالاترین سطح انسجام و همدلی را حول وطن‌دوستی نشان دادند، ولی روایت تجاوز به ایران در سطح بین‌المللی، روایت غالب نبود و با ورود تأخیرگونه چند رسانه بین‌المللی، چند گزارش از واقعیات درونی ایران به محیط بین‌المللی مخابره شد؛ لذا باید در جهت تقویت توان کشور در عرصه روایت‌گری و لابی‌گری بین‌المللی برنامه‌ریزی جدی و اساسی انجام دهیم. 

روایت یک دانش بومی که ظرفیت جهانی‌شدن دارد!

باید واقع‌نگر باشیم و بدانیم نظام آموزش عالی ما بیش از حد درون‌نگر و ارتباطات بین‌المللی ما کمرنگ شده است؛ زبان تخصصی بین‌المللی ضعیف شده و ترس از جهان واقعی دیجیتال در برخی بخش‌های کشور وجود دارد. ما باید اساتید و دانشجویان را به حضور در شبکه‌های علمی جهانی از جمله مشارکت در کنفرانس‌های معتبر، انتشار مقاله در مجلات بین‌المللی، کار روی پروژه‌های مشترک بین‌المللی، ساخت پادکست‌ها، ویدئو‌های تخصصی، بلاگ‌های علمی به زبان انگلیسی یا زبان‌های دیگر تشویق کنیم. همچنین باید آموزش مهارت‌های ارتباط علمی و دیپلماسی دیجیتال، در برنامه رسمی دانشگاه‌ها قرار گیرد. امروز ما نیازمند باز‌نمایی هویت مستقل ایرانی خود هستیم و استاد و دانشجو نباید صرفا «دانش» تولید کند، بلکه باید داستان دانش خود را در نسخه‌ای بومی که ظرفیت جهانی‌شدن دارد، روایت کند.