حقیقتی که تاریخ را تغییر داد

در این روز پیامبر (ص) پس از مناسک حج همراه هزاران نفر از مکه به طرف مدینه بازگشت. در راه بازگشت جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل شد و حضرت علی (ع) را به‌عنوان جانشین ایشان معرفی کرد. پیامبر اکرم (ص) نزدیک برکه‌ای کوچک که به «غدیر خم» معروف بود توقف کرد تا حضرت علی (ع) را به‌عنوان، ولی و وصی بعد از خود معرفی کند.

پیامبر از امیرالمومنین خواست در خیمه بنشیند و مسلمانان یک‌یک به او تبریک بگویند که ابوبکر، عمر و عثمان از جمله آن‌ها بودند. مکان غدیر خم از لحاظ استراتژیکی بهترین منطقه برای ابلاغ پیام آن حضرت به همراهان بود. زیرا در این مکان مسیر قبایل و کاروان‌ها از هم جدا می‌شد.

آیه اکمال (سوره مائده، آیه ۳) در این سفر بر پیامبر (ص) نازل شد تا بر امامت حضرت امیر (ع) صحه گذارد: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به‌عنوان آیین شما پذیرفتم.»

غدیر خم از بااهمیت‌ترین وقایع شیعیان است و حدیث غدیر از مهم‌ترین اسناد شیعه در اثبات ولایت امیرالمومنین محسوب می‌شود. این روز دربردارنده حوادث مهم و بااهمیت تاریخ اسلام است که منشاء بسیاری از حوادث، تحولات و گرایش‌ها به‌شمار می‌آید. در این روز به غیر از «آیه اکمال»، «آیه تبلیغ» نیز بر پیامبر نازل شد: «ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده به مردم برسان. اگر این کار را نکنی، رسالت الهی را به انجام نرسانده‌ای و خداوند از مردم نگاهت خواهد داشت.» (سوره مائده، آیه ۶۷) آنچنان که از این آیه مستفاد می‌شود مأموریت بزرگی به پیامبر محول شده بود که مساوی با رسالت محسوب می‌شد که براساس آن، آن حضرت با ایراد خطبه‌ای، حضرت علی (ع) را مولا و سرور مسلمانان معرفی کرد. 

واقعه غدیر خم و حدیث آن از احادیث متواتر جهان اسلام محسوب می‌شود و مرحوم علامه امینی در جلد اول کتاب الغدیر با ذکر حدیثی از ابوهریره از محدثان اهل سنت اثبات کرده که جشن و شادمانی روز عید غدیر به صدر اسلام باز می‌گردد. محدثان و سیره‌نویسان بزرگ اهل سنت و نویسندگان معروف شیعه بار‌ها به این واقعه اشاره کرده‌اند.

صحابه‌ای که حدیث عید غدیر را نقل کرده‌اند، از صحابه معروف و راویان بنام پیامبر (ص) محسوب می‌شدند. علی‌رغم گفتار صریح پیامبر درباره جانشینی حضرت علی و بیعت بزرگان اسلام با ایشان تاریخ گواه آن است که در راه به امامت رسیدن آن امام همام مشکلات و مخالفت‌هایی به‌وجود آمد. بررسی آرا و اندیشه‌های مخالفان امامت و ولایت آن حضرت نشان می‌دهد مخالفان اذعان کرده‌اند که حضرت علی (ع) به حدیث غدیر استشهاد نکرده است. به بیان دیگر مخالفان بر این باور بودند که امام اول شیعیان هیچ‌گاه از واقعه و حدیث غدیر یاد نکردند.

این در حالی است که بنا‌بر آنچه در تاریخ آمده است، آن حضرت بار‌ها به این حدیث استشهاد کرده و در روز شورا، زمان خلافت عثمان و در جنگ‌های جمل و صفین مسأله امامت خود را متذکر شده است. آن حضرت که بار‌ها ادعای استشهاد نکردن خود و گفتگو‌هایی درباره امامتش را از اشخاص دیگر شنیده بود، مترصد مجالی مناسب بود تا بر امامت خود تأکید کند. بنا‌بر روایات و اقوال زمانی که حضرت علی (ع) پیروزمندانه همراه با سپاهیانش از جنگ جمل بازگشت، وارد کوفه شد. آن حضرت بعد از نماز به رحبه کوفه نزول و خطبه‌ای ایراد کرد.

آن زمان در کوفه منطقه بازی وجود داشت که در آن سکو‌هایی برای نشستن و برخاستن تعبیه شده بود. این مکان در تاریخ به «رحبه علی (ع)» یا «رحبه کوفه» موسوم بود. (در زبان عربی رحبه به مکانی وسیع، فراخ و گسترده مانند میدان‌های امروزی گفته می‌شود که مقابل مساجد و منازل بنا شده باشد) 
حضرت علی (ع) پس از ایراد خطبه‌ای در این مکان اصحاب را قسم داد که هر کس واقعه و حدیث غدیر و برگزیده شدن او به‌وسیله پیامبر (ص) را با گوش خود شنیده شهادت دهد. بنابر برخی اقوال تعداد جمعی که به این حدیث شهادت دادند، بین ۱۲ الی ۳۰ نفر بودند که برخی از آن‌ها از مجاهدان جنگ بدر به‌شمار می‌آمدند. تعداد اندک اقرار‌کنندگان در آن زمان به‌خاطر آن بود که بسیاری از صحابه‌ای که شاهد واقعه غدیر و شنونده حدیث بودند، رحلت کرده یا شهید شده یا در کشور دیگری ساکن بودند. اذعان حضرت امیر بر خلافت خود در رحله کوفه که به مُناشَده موسوم است، بین اهل سنت و شیعه از معروفیت خاصی برخوردار است و اخبار رسیده درباره آن فراوان می‌باشد.

همچنین تعدد راویان و وثاقت غالب یا همگی آنان باعث شده بزرگان رجال صحت گفته‌های کسانی را که بر امامت حضرت علی (ع) اذعان کرده بودند تأیید کنند. یکی از شارحان نهج‌البلاغه در کنار مفسران دیگر با قسم دادن اصحاب پیامبر (ص) که شاهدان واقعه غدیر خم بودند، از آن‌ها خواست به واقعه رحبه اقرار کنند. یکی از کسانی که از این واقعه نام می‌برد، ابو‌طفیل عامر بن واثله لیثی است که از یاران امیرالمومنین علی (ع) در برخی جنگ‌ها و از آخرین صحابه و درک‌کنندگان حدیث غدیر بوده است. ابن‌کثیر و ابوبکر هیثمی از کسان دیگری هستند که صحت این حدیث را روایت کرده‌اند. عبدالرحمن بن ابی لیلی از بزرگان تابعین و شخصی موثق محسوب می‌شود که حدیث رحبه را روایت کرده است. او بار‌ها داستان مُناشَده و شهادت ۱۲ نفر بر امامت حضرت علی (ع) را بیان کرده است. یعلی بن مره نیز از صحابه پیامبر (ص) و از راویان حدیث مُناشَده محسوب می‌شود. 

واقعه غدیر از دید عالمان اهل سنت 

حادثه غدیر خم نه‌تن‌ها در منابع شیعه به‌طور گسترده آمده است که در منابع اهل سنت نیز به‌طور مبسوط به آن اشاره شده است. در واقع شواهد تاریخی دال بر شهادت بزرگان بسیاری به امامت حضرت علی (ع) است. به غیر از آن‌که آن حضرت خود بار‌ها به امامت خود اذعان داشته، حضرت فاطمه زهرا (س) نیز همواره به حدیث غدیر استشهاد کرده است.

در یک روایت شیعی آمده که ابوبکر نیز به امامت آن حضرت اقرار کرده است. برخی از بزرگان اهل سنت در کتب معتبر خود به حادثه غدیر اشاره کرده‌اند که از آن میان می‌توان به ابوداوود طیالسی (وفات ۲۰۴ ق) اشاره کرد. در کتاب مسند ابوداوود واقعه غدیر خم را به‌طور مبسوط شرح داده و داستان عمامه‌گذاری حضرت علی (ع) را بیان کرده است. امام احمد بن حنبل (وفات ۲۴۱ ق) در کتاب مسند و فضائل‌الصاحبه از غدیر صحبت کرده و احمد بن یحیی بلاذری (وفات ۲۷۹ ق) از مورخان بزرگ اهل سنت در کتاب انساب‌الاشراف با چندین سند از واقعه غدیر نام برده است. محمد بن یزید قزوینی موسوم به ابن ماجه (وفات ۲۷۵ ق) از فقها و بزرگان اهل سنت و یکی از نویسندگان صحاح سته در کتاب خود سنن ابن ماجه نیز به این واقعه اشاره می‌کند. مسعودی (وفات ۳۴۵) از مورخان بزرگ اهل تسنن در کتاب التنبیه و الاشراف از حادثه غدیر نام برده است.

محمد بن محمد نیشابوری معروف به حاکم نیشابوری (وفات ۴۰۵ ق) از محدثان و فقیهان اهل سنت در کتاب معروف المستدرک با ذکر چند سند معتبر به غدیر خم اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که حدیث غدیر حدیثی صحیح است. یاقوت حموی (وفات ۶۲۶ ق) از مورخان بزرگ اهل سنت در کتاب معجم‌البلدان از واقعه غدیر و خطبه پیامبر یاد می‌کند. بررسی در احوال ذکر‌کنندگان واقعه غدیر نشان می‌دهد که آن‌ها از گروه‌های مختلف همچون مورخ، مفسر، لغت‌شناس فقیه و سیره‌نویس بوده‌اند. 

عید غدیر از دیدگاه مستشرقان 

با وجودی که بسیاری از بزرگان اهل سنت به واقعه غدیر اذعان کرده و آن را در کتب تاریخی خود آورده‌اند، اکثر مستشرقان به این واقعه اشاره نکرده‌اند و واقعه غدیر خم را نادیده گرفته‌اند و آن را خرافه دانسته‌اند: کتاب محمد (ص) و ظهور اسلام اثر مارگولیوت (Muhammad and Rise of Islam, Margoliouth, ۱۹۰۵)، تاریخ مردم کشور‌های اسلامی اثر بروکلمان (History of Islamic People, Brockelmann, ۱۹۳۹)، میراث اسلام اثر آرنولد گویولام (The Legacy of Islam, Arnold and Guillaume, ۱۹۳۱)، اسلام اثر گویولام (Isam, Guillaume, ۱۹۵۴)، اسلام کلاسیک اثر وان گرونبان (Classical Islam, Von Grunebaun, ۱۹۶۳) کتاب تاریخ اسلام کمبریج (The History of Islam, Cambridge, ۱۹۷۰) واقعه غدیر را انکار کرده‌اند.

در کتاب دایره‌المعارف اسلام در توضیح این امر آمده است که علت اشاره نکردن مستشرقان به واقعه غدیر ترس از متهم شدن به‌وسیله خلفای اهل تسنن و ارجاع آن‌ها به آثار ضد‌شیعی بوده است.

این در حالی است که در دو قرن گذشته کتب ارزشمندی در زمینه صحت واقعه غدیر تحریر شده است که از آن میان می‌توان به کتاب الغدیر اثر علامه امینی اشاره کرد که در ۱۱ جلد به تحریر درآمده است. این مجموعه کتاب که به زبان عربی نوشته شده، ۱۱۰ تن از صحابه پیامبر و ۸۴ تن از تابعان (پیروان صحابه) را نام برده که واقعه غدیر را روایت کرده‌اند.

کتاب دیگر عبقات الانوار اثر علامه میر‌حامد حسین موسوی هندی است که به زبان فارسی به نگارش درآمده و در دو مجلد با ذکر اسناد به غدیر خم اشاره کرده است.
 
واقعه غدیر خم از مهم‌ترین وقایعی است که در زمان حیات پیامبر (ص) رخ داد و منشاء حوادث بسیار دیگری پس از خود شد. تا قبل از رخداد غدیر خم تصور می‌شد که توسعه و گسترش دین اسلام متوقف و دوران رکود آن آغاز خواهد شد، ولی با واقعه غدیر خم دین اسلام وارد مرحله نوینی شد. درواقع پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه توانست به هدف تحکیم و تقویت پایه‌های حکومت اسلامی نائل گردد و در مراسم حجه‌الوداع وظیفه خویش بر مسلمانان را به کمال برساند. بسیاری از اصحاب پیامبر و پس از آن‌ها عالمان و بزرگان اهل تسنن در احادیث و کتب خود به واقعه غدیر خم اشاره کرده‌اند. 

منابع: 
*یوم الرحبه و تحلیل مواجهه شاهدان غدیر خم با آنان، عبدالرحمن باقرزاده، زینب‌السادات حسینی، پژوهش‌نامه امامیه، سال سوم، شماره ششم، پاییز و زمستان ۱۳۹۶، ۷۸- ۵۳ 
*غدیر از منظر عالمان اهل سنت، سید عسکری حسینی‌مقدم، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال ششم، بهار ۱۳۷۸، شماره ۲۱ 
*خاورشناسان و واقعه غدیر خم، سید‌محمد رضوی، ترجمه ناهید برومند، محمد‌علی محمدی قره‌قانی، نشریه سفینه، بهار ۱۳۸۴، پیاپی ۱۴