معماری تاریخی مناطق شمالی خلیج فارس؛ یادگار مراودات تجاری و مناسبات فرهنگی

یکی از ابعاد مادی تمدن که در طول تاریخ قابلیت انتقال، الگوبرداری و تکثیر در ادوار مختلف را داشته است، معماری می‌باشد. معماری، هنر طراحی و ساخت ساختمان‌ها و سایر سازه‌های فیزیکی است که به نیازهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جوامع، با توجه به تحدیدها و ظرفیت‌های جغرافیایی آنان، پاسخ می‌دهد.

معماری ایران پس از ورود اسلام، گرچه ریشه در سنت‌های پارتی و ساسانی داشت، اما به تدریج با نفوذ اندیشه اسلامی، چهره‌ای نوین به خود گرفت. این دوره، شاهد تحولات سبکی عمده‌ای بود که در قالب چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی نمایان شد. البته این بدان معنا نیست که تمامی آثار معماری ایران اسلامی به طور کامل تابع یکی از این چهار سبک بوده‌اند؛ بلکه در بسیاری موارد، تداخل سبک‌ها موجب شکل‌گیری زیرشاخه‌هایی متنوع در معماری این سرزمین شده است. نمونه‌ای از این تنوع، در مناطقی از ایران که به دلایل مختلف بیش از سایر نواحی در معرض تاثیر تمدن‌های خارجی قرار داشتند، مشاهده می‌شود.

به نظر می‌رسد که بستر این وام‌گیری‌های معماری، عمدتاً در بستر فتوحات، توسعه ارضی خلافت اسلامی، شباهت‌های اقلیمی و ارتباطات تجاری فراهم آمده است.

به هر روی، معماری همواره هنری وابسته به حیات انسانی بوده و از آغاز زندگی بشر شکل گرفته است. این هنر، همراه با پیشرفت‌های اجتماعی و تحولات ناشی از تغییر حکومت‌ها و ادیان، مسیر رشد و تکامل خود را پیموده است. با پذیرش اسلام توسط ایرانیان، اصول و مولفه‌هایی در معماری ایران اسلامی پدیدار شد که از جمله می‌توان به مردم‌واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درون‌گرایی اشاره کرد.

با وجود این، عناصر معماری در مناطق مختلف ایران با اندکی تفاوت همراه بوده‌اند. سکونتگاه‌های تاریخی شمال خلیج فارس، چه در نواحی ساحلی و چه پسکرانه‌ها، همواره دارای موقعیتی مطلق از نظر جغرافیایی (طول و عرض جغرافیایی ثابت) و موقعیتی نسبی (وضعیت سیاسی-اجتماعی متغیر) بوده‌اند. این مناطق از لحاظ موقعیت مطلق دارای آب و هوای گرم و مرطوب و از نظر جایگاه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و به‌ویژه تجاری دچار نوسانات فراوانی بوده‌اند.

نقش برجسته این نواحی در تاریخ، فعالیت‌های تجاری گسترده‌ای است که باعث جذب کنشگرانی از مناطق مختلف جهان شده و این مناطق را به کانون‌های فرامنطقه‌ای متصل کرده است.

با این مقدمه، بررسی معماری مناطق شمالی خلیج فارس نشان می‌دهد که اصل خودبسندگی – یعنی استفاده از مصالح بوم آورد – در این نواحی کمتر رعایت شده است. آثار معماری این منطقه نشان‌دهنده استفاده از عناصری است که منشا زیست‌بومی محلی ندارند. یکی از مهم‌ترین مصالح ساختمانی در این منطقه چوب بوده است؛ در حالی که منطقه خلیج فارس فاقد چوب مناسب مقاوم در برابر رطوبت و موریانه است. چوب نخل، که بومی منطقه است، استحکام لازم را نداشته و به همین دلیل، ساکنان ناچار به واردات چوب از مناطق دیگر بوده‌اند.

بدین ترتیب چوب ساج و چوب چندل که از شبه‌قاره هند، زنگبار و شرق آفریقا وارد می‌شدند، مصالح اصلی معماری شمال خلیج فارس به شمار می‌آمدند. این روند، نتیجه مستقیم ارتباطات تجاری گسترده این نواحی با جنوب و جنوب‌شرق آسیا، شرق آفریقا و شبه‌قاره هند بود. احنمالا، حمل چوب از این مناطق نسبت به نواحی داخلی ایران آسان‌تر و در دسترس‌تر بود.

موقعیت نسبی این مناطق که منجر به رونق تجارت دریایی شده بود، در انتخاب مصالح و شیوه‌های ساخت بناها تاثیر قابل توجهی داشت. افزون بر این، آشنایی ملموس با مصالح وارداتی و تجربه کاربری آن‌ها در معماری مناطق مشابه اقلیمی، بر روند معماری این ناحیه اثر گذاشته است.

از دیگر نمودهای معماری تاریخی این منطقه می‌توان به ساخت عمارت‌های چندطبقه اشاره کرد که یکی از علل اصلی آن، مقابله با رطوبت بالا بوده است.

بدین ترتیب، تجارت دریایی نه تنها کمبود مصالح محلی را جبران می‌کرد، بلکه بر سبک معماری و فرم ساختمان‌ها نیز تاثیرگذار بود. استفاده از چوب‌های وارداتی و نمونه‌هایی مانند گنبدهای اورچین، که در تراکم و پراکندگی گسترده در کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس مشاهده می‌شوند، شواهد دیگری از تاثیر متقابل این ارتباطات فرامنطقه‌ای بر معماری این ناحیه است.

بر این اساس، معماری تاریخی شمال خلیج فارس در مقایسه با دیگر مناطق ایران، به طور قابل توجهی از عناصر بیرونی تاثیر پذیرفته است. این روند، نشان‌دهنده نقش پررنگ تعاملات تجاری و فرهنگی در شکل‌دهی به ساختارهای معماری این منطقه است.

علاوه بر آن، مطالعه بقایای معماری ایرانی در مناطق مقصد تجاری همچون هند و شرق آفریقا می‌تواند راهگشای پژوهش‌های تازه‌ای درباره تاریخ معماری و الگوبرداری از روابط تجاری و فرهنگی ایران در ادوار تاریخی باشد.