فارسی، زبان دوم جهان اسلام

ایرانیان در زمان ورود اسلام با حفظ پیشینه فرهنگی خود، با اندیشه «ایرانی مسلمان» فصل جدیدی را در ادامه تمدن‌سازی‌های گذشته آغاز کردند. ایران در تاریخ چندهزارساله خود، مهد تمدن و دین و فرهنگ بوده است. از تمدن‌های آریایی، ایران تا 3000 سال پیش از میلاد، ماد در (700 تا 550)، هخامنشی (550 تا 330)، اشکانی از (247 پ. م تا سده سوم. م) و پس از آن در مقاطعی از تاریخ ساسانیان، تمدن‌های باشکوه و افتخارآمیزی داشته‌اند. در همه این دوره‌های تمدنی، نقش دین برجسته و روشن است. شکوه هر دوره همراه با کارآمدی نهاد دین‌ بوده، به نحوی که ضعف دینی در زمان‌هایی تأثیر مستقیمی در افول تمدن آنها داشته است. در ادامه هم، پس از ورود اسلام، ایرانیان دیری نگذشت که از پایه‌گذاران تمدن اسلامی شدند.
 
نقش زبان فارسی در تمدن اسلامی
یکی از ارزش‌های زبان فارسی، آمیختگی آن با حکمت و معنویت است. در دوره تمدن اسلامی نقش زبان فارسی تأثیرگذار است. اعراب به هر ترتیب، دامنه نفوذ اسلام را تا حدود ایران آوردند اما پس از ایران و هرچه اسلام به شرق آسیا، فرارودان و شبه‌قاره‌ رفت، بخش بزرگی از گسترش آن مرهون کوشش‌ ایرانیان مسلمان بود که اسلام را با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به دورترین نقاط بردند.
نقش شاعران، عارفان و مترجمان پارسی‌گو در این میان برجسته است. در اهمیت زبان فارسی و جایگاه آن در بین مسلمانان همین بس که بنابر قولی سلمان فارسی در زمان پیامبر اکرم(ص) نخستین‌بار «بسم‌ا...‌الرحمن‌الرحیم» را به «به‌نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرد و همو بود که «سوره حمد» را به فارسی برگرداند و شاید همان مجوزی شد تا مسلمانانی در شرق و شمال شرق آسیا که به اسلام گرویدند، سوره حمد را در نمازهای خود با ترجمه فارسی آن بخوانند. دیگر که نخستین «تفسیر» از قرآن مشهور به «تفسیر طبری» اثر محمد جریر طبری، فقیه، مورخ و مفسر مسلمان و ایرانی سده سوم هجری نوشته و سپس به دست علما و فقهای فرارودان در دوره‌ سامانیان به فارسی برگردانیده شد.  
خدمت زبان فارسی به اسلام محدود و منحصر به تفسیر و ترجمه قرآن نیست‌؛ زبان فارسی روزگاران درازی، زبان رسمی، رایج و زبان فرهنگ، ادب، دین و دانش در گستره جهان اسلام، از جمله ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخش‌هایی از آسیای میانه، آناتولی، فرارودان و هند و پاکستان بوده است. حتی در دوره‌های امپراتوری‌های بزرگ اسلامی مانند سلجوقیان و تیموریان که بر سراسر جهان اسلام حکمرانی می‌کردند، زبان فارسی، هم زبان دانشوری و هم زبان رسمی دربار آنان بوده است.
 
اندیشه‌ و حکمت اسلامی در ادب فارسی
«شعر فارسی» یکی از بزرگ‌ترین میراث‌های ادبی ایران اسلامی است حاوی اندیشه‌ها و آموزه‌های ژرفی است که نه‌تنها در حوزه تمدنی ایران و اسلام، بلکه آثار بسیاری از آن به زبان‌های زنده دنیا برگردانیده شده و اندیشه‌های اسلامی و ایرانی را شناسانده است. از جمله می‌توان به ترجمه «شاهنامه فردوسی» اثر فتح‌بن علی بن محمد اصفهانی معروف به «بنداری» در سده هفتم اشاره کرد که مورد استقبال جهان عرب قرار گرفته است و نیز ترجمه شاهنامه فردوسی به ده‌ها زبان زنده دنیا که از سده هجدهم میلادی آغاز شده است. نمونه دیگر از تأثیر شعر و ادب فارسی بر جهان اسلام، شرح‌های حافظ، «گلستان» و «بوستان» سعدی و «مثنوی» مولوی و دیگر سخنوران پارسی‌گوی مسلمان به زبان‌های دیگر است که از آن جمله می‌توان از شرح احمد سودی (سده دهم هجری) بر دیوان حافظ یاد کرد‌؛ او از مسلمانان بالکان بود و به زبان‌های عربی، ترکی و فارسی تسلط داشته است‌؛ شرح مهم او بر دیوان حافظ در چهار مجلد به زبان ترکی یکی از بهترین و دقیق‌ترین شرح‌های دیوان حافظ است که به فارسی نیز ترجمه شده است. نگاهی به آثار پارسی‌گویان هند از امیرخسرو دهلوی، بیدل، اقبال، غنی کشمیری و خیل شاعران مسلمان دیگر جای‌ها و آثاری که به زبان فارسی تولید کرده‌اند و رفت‌وآمد شاعران ایران به آن سرزمین و محتوای آثار آنها نشان می‌دهد که آنها مروجان آگاهی برای اندیشه‌های اسلامی بوده‌اند. تأثیر زبان فارسی بر مسلمانان شبه‌قاره چنان ژرف و گسترده است که آرامگاه شخصیت بزرگی مانند محمدهجویری (سده پنجم) عارف، سخنور و صاحب «کشف‌المحجوب» در لاهور زیارگاه عاشقان و عارفان است و احترام به عالمی چون میرسیدعلی همدانی (سده هشتم) از کشمیر تا تاجیکستان پس از چند صدسال هنوز در دل و جان مردم علاقه‌مند به فرهنگ و اندیشه ایرانی زنده است.
با درنظرگرفتن تاریخ زبان فارسی و تأثیری که بر بستر زبان فارسی در جهان اسلام گذاشته، این زبان به عنوان زبان دوم جهان اسلام شناخته می‌شود. تاریخ تحول و تأثیر این زبان نشان می‌دهد که زبان فارسی با در اختیار داشتن گنجینه‌های معارف و حکمت اسلامی، پلی از جنس فرهنگ میان ملل اسلامی ایجاد کرده و راهی برای شناساندن اسلام بوده است. این زبان همچنان امکانی راهگشا و کارآمد برای پیوستگی مسلمانان در جهان به‌شمار می‌رود.